De woorden stapelen zich op, als ik de lijst bzie van de blohgs die ik al schreef. Ze worden niet meer opgeslorpt door de eenzaamheid om weg te kwijnen daarna. Maar ze komen terug tot leven bij hen die me lezen, zoals de woorden terug tot leven komen van elk boek dat ik uit zijn rek haal al was het maar om er even in te bladeren, het mag dan nog Pasternak zijn of Gilliams of Faulkner of wie ook, van Ovidius zijn ‘Metamorfosen’ bijvoorbeeld.

Ik schrijf geen woorden meer die, eens geschreven vergaan onder het stof, zoals het vroeger was. Ik heb andere mogelijkheden nu die ik lange tijd niet heb bezeten, opdat ze - hoe het gebeurt begrijp ik nog altijd niet – open en bloot de wereld zouden ingaan, vooral dan naar hen toe die aldus deel uitmaken van mijn wereld.

Wat het ook moge betekenen aan vorm en inhoud, wat ook aan herinnering, wat ook aan gevoelens lang ingehouden, maar nog steeds aanwezig in een klaarte of een wazigheid, voor mij is het een zeer belangrijke zaak.Dit gesprek dat ik onophoudend voerde met mezelf, is nu een gesprek met een wereld buiten mij geworden.

Het ga je goed, jij die me leest. Het ga je heel goed.

20-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Zoals dit bij Saramago het geval was wordt wat ik schrijf, opgetekend in de schaduw van de dood en van de eeuwigheid. En zelfs al weet ik, dat wat ik geschreven heb of nog schrijven zal uiteindelijk geen belang heeft toch heb ik de wil en zoek ik de kracht te volbrengen wat ik me voorgenomen heb.

(Ik volg hierin Saramago die vindt dat het belang van zijn woorden minimaal is, dat het maar wat ‘gezoem is van bijen in hun korf’, maar dan toch het bewijs is dat hij geleefd heeft en, voegt hij hier nog aan toe, ‘wat nut heeft het eigenlijk voor een appelaar te weten of zijn vruchten verkocht of gegeten worden’). 

Welke betekenis er ook aan mijn woorden zal gegeven worden, deze zijn uit mij ontstaan, uit de zoekende die ik was en gebleven ben. Ze zijn het bewijs dat ik levend was, dat ik urenlang aan mijn tafel heb gezeten, schrijvend om – en ik herhaal me - zoals Vergilius het zegt tot Dante: ‘het niet onder de wol is of liggend op de sofa dat je eer verwerft’[1]; te zijn wat ik wou zijn, de appelaar die leefde omwille van de appels die hij voortbrengen zou, zelfs al vielen ze achteraf in het gras om er te rotten of doorprikt te worden door de wespen.

Telkens ik neerzat voor mijn dagboek dat me overal vergezelde, heb ik gehandeld als iemand die zich afvroeg waarom hij leefde als het niet zou geweest zijn om creatief te zijn, om meer te zijn dan een slaper, een eter, een languitgestrekte tv-kijker.

Ik weet dat al deze dagboeken en geschriften van mij, zullen verdwijnen onder het stof, in het beste geval op een zolder, om uiteindelijk toch terecht te komen op de Sint-Jacobsmarkt wanneer mijn geschrift nog amper zal te lezen zijn, omdat er niet meer met de hand geschreven wordt, of vergaan tot as op een brandstapel, zoals mijn lichaam zal vergaan tot as. 

Maar in een zeer belangrijk opzicht verschillen mijn geschriften van deze van Saramago. Zijn boeken, zijn dromen en gedachten werden gedrukt, vertaald en verspreid over de ganse wereld, en werden gelezen; die van mij zullen enkel – als ik ze tenminste bundelen zal terecht gekomen zijn bij mijn kinderen en kleinkinderen, bij enkele vrienden en bekenden om ongeopend, of even doorbladerd, onbesproken terzijde te worden gelegd. Ik zal er tenminste vreugde aan beleefd hebben, de vreugde van het schrijven en erover te dromen.

Dit alles is echter geen reden om op te houden met schrijven, want dan kan ik even goed ophouden met leven. 

José Saramago, zeg me dus niet dat je woorden, onbelangrijk zijn, integendeel zonder je idee je gedachten te verspreiden onder de vorm van een blog, ware ik droog gebleven, had ik me beperkt tot mijn dagboek terwijl ik nu, gedurende al die tijd getracht heb die prestatie van jou na te volgen, op mijn manier, met mijn gedachten die niet altijd stroken met die visie van jou.

En er is nog een heel belangrijk verschil, terwijl mijn appelen zullen vergaan in het gras, worden de appelen van jou gegeten en het zaad verspreid over de aarde. Pitten ervan die op hun beurt nieuwe pitten zullen voortbrengen. Zeg dus niet dat de woorden die je schreef, finaal geen enkele waarde hebben[2], ze hebben me wakker geschud en blijven me wakker houden, wakker van geest en wakker van slaap.

19-05-2013, 04:51 geschreven door Ugo d'Oorde  

Precies drie jaar geleden schreef ik mijn eerste blog die begon met de zin die José Saramago (Nobelprijs) schreef op de dag van zijn 86^ste verjaardag, in zijn als ‘blog’ opgevatte  Cuaderno of Schrift:

‘Ik omhels de woorden die ik schreef, ik wens ze een groot leven toe en herbegin mijn schrijven daar waar ik het gelaten heb’. 

Ik ook omhels vandaag de woorden die ik schreef, wens ze een lang en groot leven toe en ik begin nu, omdat ik niet kan stoppen met schrijven, mijn schrift, mijn cuaderno, dat doorlopen zal tot het einde van mijn dagen. Zo hoop ik toch omdat ik hoop dat ik tot mijn laatste dag zal kunnen schrijven.

Dit schreef ik op 18 mei 2010. Sindsdien heb ik praktisch elke dag een blog geschreven. In het begin was het onder de vorm van een dagboek, getypt op losse bladen omdat ik toen nog niet wist wat een blog was en hoe een blog te maken. Dit kwam pas veel later op 17 juli 2011. Van die datum af heb ik elke dag, zonder uitzondering, een blog ingelogd. 

In feite was alles begonnen met een recensie in Le Monde van 26 februari 2010, waarin ik las over het bestaan van Saramago’s ‘Cahier’ verschenen als blog, en het is eigenlijk op die dag dat het zaad voor mijn cuaderno in goede aarde, en zoals je ziet niet op de rotsen, werd uitgestrooid. En de hoger genoemde zin was er de aanleiding toe.

Deze woorden ontroerden me en bleven me bij. In mei 2010  vond ik, in ‘El Corte Inglès’, een Spaanse vertaling van zijn ‘ O Cuaderno’ en ben begonnen zijn boek te lezen alhoewel mijn Spaans niet zo vlot liep.

En dan nog, als ik las dat hij zich leven voelde, meer dan levend voelt, als hij schreef over de dood, dan voel ook ik, me krachtig en zonder ouderdom als ik aan het schrijven ben over de dood die nakend is.
Dit en niets anders is de aanleiding geweest om mijn geschriften van de laatste jaren onder de vorm van een blog te verspreiden . Zonder het voorbeeld van Saramago zou ik er wellicht nimmer aan gedachte hebben. Of hoe de dingen kunnen keren in een leven.

18-05-2013, 07:03 geschreven door Ugo d'Oorde  

Hij was in de Carrefour die namiddag, verrast door de stapel Dan Brown’s die bijna de doorgang versperde. Het boek was zelfs afgeprijsd, 17,95 € in plaats van 23 €. Hij kon er dus niet aan voorbij, zeker niet omdat op het kaft van het boek die fameuze versregel van Dante’s ‘Inferno’: Lasciate ogni speranza voi ch’intrate verweven was, een versregel die hij ooit eens geafficheerd had gezien op een groot bord aan de voet van een uiterst moeilijke col die voor het eerst door de renners van de Giro d’Italia moest beklommen worden.

Thuis gekomen met zijn boek kon hij niet wachten, opende hij het en erin bladerend, en na hier en daar een paar lijnen te hebben gelezen, dacht hij dat de versregel van Dante voor zij die de Hel binnenkwamen, even goed kon gelden voor zij die aan de lezing van het boek begonnen. Hij wist toen al dat de 478 bladzijden tekst heel wat tijd zou nemen van de tijd die hij niet had en het speet hem dat hij het boek had gekocht, waarvan hij wist dat eens gelezen, zoals het met de vorige boeken van Dan Brown gebeurde, in zijn rek zou blijven. 

Gelukkig zou hij niet lang geconfronteerd worden met de aanwezigheid van het boek op zijn tafel. In de valavond kwam zijn gebuur langs, een lezer van boeken, vooral van boeken met historische inslag.

Ze spraken over de kwalen van het ouder worden, over bomen en over het weer en wat in de kranten stond. En het boek lag tussen hen, duidelijk zichtbaar op de tafel.

Ze spraken dus ook over dat nieuwe boek van Dan Brown. Hij bekende zijn vriend-gebuur dat hij schrik had aan het boek te beginnen, het zou hem te veel afleiden.

Hoe antwoordde deze ga je er nog niet aan beginnen. Neen hij was het niet zinnens. En het verlossende woord kwam: Mag ik, mag ik ,het meenemen om het te lezen, na een week  breng ik het terug.

Graag, je bewijst me er een vriendendienst mee.

Het boek is nu waar het hoort te zijn, want een boek leeft maar als het gelezen wordt. 

Achteraf las hij het weinige dat Joost Houtman er over schreef in De Morgen als zou het een ‘intellectuele grootkeuken’ zijn, handelend over een soort ‘genetisch terrorisme’, waarin tezelfdertijd aan citymarketing - Firenze, Venetië en Istanbul –gedaan wordt.

OK, dacht hij maar er zullen miljoenen ‘Inferno’s’ gekocht worden, gelezen of niet, en dat is wat een schrijver van zijn boek verwacht.

En dat wist Houtman ook als hij schrijft:

‘Het had in minder dan 478 pagina’s gekund. Dat je die pagina’s er in enkele uren toch doorjaagt, is dan weer het beste bewijs dat het Inferno doet wat het moet doen: entertainen. En daar moet een mens nu eens geen symboliek achter zoeken’.

17-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Een paar dagen geleden toen het weer er zich toe leende heb ik, zo maar, Hemingway’s ‘For Whom the Bell Tolls’^[1], mee genomen naar de tuin. Waarom Hemingway, waarom toen?

Maar wat ook, het is een vriend die ik meeneem, een vriend even oud als ik, want het pocket boekje hangt nauwelijks nog samen.
Het boek begint met een vers van John Donne^[2] waaruit ik de laatste regel licht: ‘Tracht nooit te weten voor wie de doodsklok luidt, ze luidt voor jou’.

En in de tuin, onder de hoge bomen, heb ik, na zovele jaren, nogmaals de allerlaatste pagina van Hemingway herlezen.

Hun opdracht was een brug over de rivier op te blazen om de toevoer van troepen te stuiten. De opdracht is gelukt. Robert Jordan, de Amerikaan en wat er overblijft van hun groep strijders – republikeinen - vluchten weg, achterna gezeten door het leger van Franco.

Ik lees de drie laatste bladzijden. Tijdens de vlucht heeft het paard van Robert Jordan een zware val gedaan en ligt de Amerikaan volledig hulpeloos en zwaar gekwetst onder het paard.  Hij kent het lot dat hem wacht, de dood of gevangen genomen te worden door het achtervolgend leger, met al de gevolgen van dien. Hij neemt afscheid van de groep en ook van Maria die in verwachting is van hem, wat een drama wordt want zij wenst met hem te blijven.

Ik lees die bladzijden, eens te meer met tranen in de ogen. Iemand is bereid hem te doden maar Jordan weigert, hij houdt zijn lot in eigen handen. Hij weet dat er geen alternatief is voor hem, hij denkt wel aan zelfdoding maar hij zal op zijn achtervolgers  wachten met het machinegeweer in aanslag. 

He touched the palm of his hands against the pine needles where he lay and he touched the bark of the pine trunk that he lay behind. Then he rested as easely as he could with his two elbows in the pine needles and the muzzle of the sub-machine gun resting against the trunk of the pine tree. 

Hemingway weet al een lange tijd hoe hij zijn boek eindigen zal. Pilar, de vrouw van Pablo, de leider van de bende republikeinen, heeft halfweg het boek iets vreemd gelezen in Jordans handpalm dat ze voor haar heeft gehouden, hij wist dus van toen al hoe hij zijn boek eindigen zou en te stellen dat, in plaats van Jordan te laten leven met Maria, het logischer en evenwichtiger was hem te laten sterven.

En dit zijn de drie laatste zinnen van het boek:  

“He was waiting untill the officer reached the sunlit place where the first trees of the pine forest joined the green slope of the meadow. He could feel his heart beating against the pine needle floor of the forest”. 

Dit is het einde van Hemingway’s humane epos over de burgeroorlog in Spanje. Ik heb het boek ettelijke malen gelezen, soms niet volledig herlezen maar dan toch bepaalde passages eruit. Pas nu is het, alsof ik voor de eerste maal het einde ervan ontdek. De soberheid van het verhaal, de beslissing van de schrijver dat het verkieselijker is Roberto te laten sterven dan hem een gelukkig leven te geven met Maria die zijn kind draagt.

Ik sluit het boek op de allerlaatste woorden. Maar het gebeuren gaat verder, ik zie Robert Jordan de trekker overhalen, hoort de schoten en zie de val van de officier. En in de verte hoor ik de schreeuw van Maria  gemengd met de echo van de schoten onder de bomen. Pas dan sluit ik het boek op de regels die niet geschreven staan maar wel degelijk in gedachten gelezen worden.

Hemingway had er geen nood aan dit nog te vermelden, had het niet nodig te vertellen hoe het einde van Roberto was, hoe het verder verliep met Maria en haar gezellen. Hij wist dat zijn verhaal verder leven zou in het hoofd van zijn lezer. Hij wist zoals Hamlet: the rest is silence.

Het verzwijgen van dit alles, het overlaten aan de lezer opdat hij het zich inbeelden zou en zelf nog enkele lijnen toevoegen zou aan zijn boek, is het bewijs van grote literatuur. 

Ik wist nu hoe ik ooit dat boek van mij eindigen zou.

16-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Ik lees over duizend schrijvers en duizend boeken en lees er niet een van. Ik hoor zelfs van een onder hen dat: ‘le plus étonnant c’est que des gens, après avoir lu Shakespeare aient encore l’audace d’écrire.’ 

Wellicht heeft Robert Littell, van wie deze woorden zijn, gelijk, wat hem niet belet zelf een boek te schrijven met als titel: ‘A Nasty Piece of Work’, een boek dat ik ook niet zal lezen – ik wacht op de volgende Dan Brown over de Divina Commedia van Dante en op een ander boek – maar wat Shakespeare betreft is er heel wat waarheid als het gaat over gewone of ongewone romans, maar hij heeft ook niet elk aspect van de mens bekeken, niet wat zijn binding met het kosmische betreft en met al wat zich achter de mens en de dingen afspeelt, want dit zijn of zouden moeten zijn de onderwerpen van de XXIste eeuw en, tussen haakjes, ook heeft hij niet geschreven over de verschillende tinten grijs of wat dit ook moge zijn.

Toutefois, en ce qui me concerne, je continue à avoir l’audace d’écrire, malgré Shakespeare et malgré Littell, want eigenlijk wil ik me matigen. Ik wil verder schrijven en binnen mijn mogelijkheden me recht houden, zonder hoge toppen te willen scheren. Ik ben al tevreden met elke dag enkele lijnen de ether in sturen zonder al te veel op te vallen, zonder al te veel brandende titels te gebruiken, maar toch – vergeef het me als ik hier mee zondig – te pogen, al was het maar eens per jaar, een zin los te laten, Shakespeare waardig. Verder reikt mijn ambitie niet meer. 

Of het zo is dat zij die me lezen besmet worden door mijn woorden of mijn manier van schrijven weet ik niet, maar het zou goed kunnen dat er na al die tijd een hechte band is ontstaan tussen mijn lezers en mij – en zeker enkelen onder hen - en dat in een zekere mate bewaarheid werd wat Robert Littell, in zijn interview aan Le Monde[1] waagt te weten als hij zegt : Je crois beaucoup à l’idée que le lecteur devient en quelque sorte le coauteur du livre qu’il lit’. Wat waar is voor een boek kan dus ook waar zijn voor een blog. 

En eigenlijk zou ik niet beter vragen.

15-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Er was een tijd dat ik mijn dag vulde met Dante en zijn Divina Commedia, en de tijd dat ik hem een brief schreef: 

Carissimo Dante, 

De wijde, open haard is de ziel van de kamer waar ik je Inferno lees. Ik ben er omgeven met de Luikse bollenkast, de oude sofa en de zetels, de zware eiken tafel vol met boeken over je werken, aan de muren hangen wat oude schilderijen en zijn er de rekken boeken. en ook, en het verbaast je misschien, op de vensterbank liggen de wondere stenen die ik raapte in de bergen.

Dit alles, en de eenzame ligging van de woning in de nabijheid van een uitgestrekt bos – la tua selva - vormt en voedt mijn geestelijk landschap waar jij in optreedt en waar aan je woorden een volume wordt gegeven waarin mijn adem zich mengt met die van jou.

Zo maakt de woonkamer deel uit van wat ik ben en word en is ze bepalend voor hoe ik je terzinen lees en wat ik er over schrijf en vooral bepalend voor het gevoel dat het me geeft, samen met jou, jij toekijkend in de donkere hoek van de kamer, te herlezen hoe je in verzen, je gedurfde pelgrimstocht door de Hel beschrijft.  

Ik schrijf je deze brief opdat je weten zou in welk oord en in welke omstandigheden je Commedia is terecht gekomen, je oorspronkelijke Italiaanse versie en ernaast, want je Italiaans evolueerde ondertussen, een drietal vertalingen die me helpen moeten de zin van je woorden beter te begrijpen.

En geloof me ik heb deze kamer broodnodig, om te volbrengen wat ik me voorgenomen heb, ze werkt aanmoedigend en inspirerend. Ze heeft de inhoud, de soberheid en het antieke, elementen die ik vermoed aanwezig te zijn geweest als jij aan het schrijven waart.

Al wat ik zeg of schrijf is aldus doordrongen van deze kamer en ik denk wel dat, vooraleer ik de laatste van je honderd canti van je Inferno zal verwerkt hebben, ik deze kamer in deze woning en het donkere woud ernaast, meermaals zal opgeroepen hebben.

Er is ook op de tafel mijn pc – je kent dit wel ondertussen - waarop ik het grootste deel van mijn woorden - sommige eerst in klad neergeschreven, het klad herdenkend en herwerkend, andere rechtstreeks - overneem.

IK zeg je ook nog dat je mijn leven grondig gewijzigd hebt, dat ik nu twee levens heb, een alledaags leven vol materiele gedragingen en mijn leven met jou, hier in de intimiteit en het eeuwenoude van deze kamer. Je woorden, hoe vreselijk ook, herleven in mijn woorden zo helpe me de Muze die jou gezelschap heeft gehouden. Sta me bij haar te roepen als het te moeilijk wordt voor mij.




Het werd na drie, vier pogingen een bundel van driehonderd pagina’s, die als ik het waag hem te heropenen dringend zou moeten herwerkt worden, herleid tot honderdvijftig en eraan toegevoegd zijn Purgatorio en zijn Paradiso. Pas dan zou ik mogen tevreden zijn over het gepresteerde. Pas dan zou Dante me niet meer komen opzoeken in mijn slaap of op zijn plaats naast de haard. Niet eerder.

14-05-2013, 00:12 geschreven door Ugo d'Oorde  

Ze speelde die avond, achteloos,

haar vingers aan de toets verloren,

wisten van wie het componeren was,

van wie het in elkaar verweven van ranken

en voluten was, het onomwonden teken

van haar innige intimiteit met Bach.

De oude kloosterruimte overspoeld

met bloesems, naar boven, naar beneden. 

En hoe witte parels over donkere tegels

opgesprongen, uitgebold,

of geest op geest geënt, een overgang

van eeuwen meegeluisterd,

en gekluisterd in de balken, vlinders

uitgedroogd in spinnenwebben.

Wie hoorde hoe de klanken spraken,

het onvermogen te stijgen nog, al wilden we,

al wilden allen die er waren. Om mogelijk

dichter nog te komen, al waren we al dicht.

Die avond heeft ze Bach gespeeld,

overrompeling van regenbogen,

verwondering te leven en het leven

uit te schrijven in runentekens,

niet meer wetende hoe Bach de klanken was. 

13-05-2013, 05:12 geschreven door Ugo d'Oorde  

Hij ontmoette haar in de dreef naar het landgoed, een plaats waar hij haar nooit had verwacht. Ze kwam naar hem toe gereden, zo maar alsof ze in een droom naar hem toekwam, een nog jonge vrouw, haar witte sjaal als een vaandel achter haar en hij herkende haar van ver. En toen ze dichtbij was haar gelaat, haar verwondering, haar glimlach. En stond ze voor hem, met haar fiets aan de hand, zo plots dat hij haar raken kon.

Geuren als van lindebloesems over haar en een zin uit een of ander  gedicht viel hem te binnen: ‘de linde droop in haar haar’.  

Een paar dagen terug stond hij ook voor haar in haar boekhandel en kon hij haar raken ook toen ze ‘Le Passage d’un Homme’ in een papier wikkelde en hij zag hoe haar smalle vingers de verpakking dicht maakte met een klever met een pluim er op en een naam in gouden letters. 

‘Je hier te ontmoeten en niet tussen boeken’  zegde hij en hij keek haar aan zoals hij haar hebben wou, met enkele ragfijne haren die losgekomen waren, draden van goud in het licht, bewegend.

‘Verbazend’, zegde ze, ‘of stond het geschreven in het boek van de Heer waar je het over had en wist je het dat we elkaar hier zouden ontmoeten?’.

‘Ik ontmoet je ook graag tussen je boeken – hij kende niet haar voornaam maar het zal wel Beatrice geweest zijn - maar hier is het duidelijk anders, hier zijn er de geuren van de linden in bloesem, zijn er de vlinders en de eksters, hier is er het wijde land, de velden van mijn jeugd en hier bloei ik open, ben ik een ander mens, gevaarlijker dan tussen de boeken van jou’.

‘Gevaarlijker?’

‘Enkel wat de liefde betreft’, zegde hij. 

‘Heb het altijd gedacht dat je een dromer waart’, zegde ze. ‘als je binnen kwam dacht ik de dromer is daar, hij zal me vragen of de sonate van Scarlatti is, en ook zag ik het op de wijze waarop je de boeken nam en bekeek, het was alsof je ze streelde.’

‘Misschien als ik bij jou in de winkel sta, maar hier is het anders, hier is er de openheid, hier is veel mogelijk.’

‘Hoe?’ zegde ze, ‘wat bedoel je?

‘Dat ik liever hier sta met jou, hier onder de bomen, dan tussen je boeken’.

Ze keek hem aan, een blik waarin hij diep kijken kon.

‘Hier te staan met jou, jij met je fiets, ik met mijn eenzaamheid, geeft me een heerlijk gevoel. Hier ben je niet de vrouw die me Doubrovsky aanbeval, dit is hier het eiland van de irrealiteit in het midden van de realiteit.’

Hij stond nu heel dicht bij haar, een vinger af van haar: geest hakend in haar geest.

‘Het is een vreemd land’, zegde hij, ‘een vreemd gebeuren.’

‘Hoe vreemd?’, vroeg ze.

‘Ik denk aan Kafka’, zegde hij.

‘Aan Kafka?’

‘Hij schrijft het in zijn dagboek. Hij was verliefd op een meisje en zij was verliefd op hem, maar hij dacht dat hij niet in staat was lief te hebben en toen zag hij haar met een andere die gebruik maakte van haar en haar kuste ‘.

‘En?’, vroeg ze.

‘En Kafka schreef dat het was alsof hij de lucht was langs waar hun lippen zich ontmoetten’.

‘Dit is duidelijk Kafka, het ontroert me’.

‘De zin heeft me altijd ontroerd’, zegde hij. 

‘En jij’, zegde ze ‘hebt me altijd geraakt als je binnenkwam’.

‘Omdat ik je kuste’ zegde hij, omdat ik de lucht kuste die tussen ons was en jij, langs de lucht tussen ons, de kus op je lippen voelde’.

Ze wou antwoorden, maar hij schudde het hoofd.

‘Laat het’ zegde hij.

‘Maar het boek van Doubrovsky al is het goed geschreven, is niet veel zaaks’.

‘Breng het terug’, zegde ze, ‘dan voel ik je kus zoals niemand me ooit kuste.’

‘Ik breng het terug, heb er niets in onderlijnd.’

‘En leg iets klaar voor mij van Stefan Hertmans, gedichten van hem, zijn essays bezit ik’, en hij raakte even haar hand, even maar, even maar haar hand.

Van Stefan Hertmans?’,  vroeg ze.

‘Ja, ik heb hem beloofd dat ik hem zou lezen. Maar gedichten van Paul Auster zijn ook goed’.

‘Wanneer’ wou ze vragen maar ze brak haar zin af.

‘Het is een grote eigenschap van het toeval je hier te ontmoeten’, zegde ze.

‘Toeval was het niet, het was een afspraak die voor ons gemaakt was. Deze was nodig.

Onder geliefden, dacht hij nog toen ze wegreed van hem, die we zouden kunnen zijn, maar toch niet zullen zijn.  

E ‘l pensamento in sogno trasmutai [1]

12-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Er is niet één dag dat je vrij bent, niet één dag die je kunt laten voorbijgaan zonder te schrijven, niet één adempauze, want daarna komt er een tweede pauze en een derde en je bent hopeloos uit je ritme. Ik heb het dikwijls meegemaakt met mijn dagboek. Maar met mijn blog waag ik het niet eraan te denken een dag over te slaan.
Dit is het eerste waaraan ik dacht toen ik aan mijn blog begon. Maar nu is er ook het gevoel iets gemist te hebben; voor het eerst niet aanwezig geweest te zijn waar je had willen/moeten zijn en het knaagt aan jou. Je enig excuus was je verkoudheid, je hoestbuien en de vermoeidheid die telkens opkomt in de namiddag, maar was dit voldoende om niet te gaan?

Gisteren waart je met de familie samen en iedereen was begaan met jou. Enkele jaren geleden waart jij het die alles regelde en begaan waart met hen. En het overkomt je nu – en het was ook de eerste maal dat je er aan dacht – dat je daar zit als een soort peetvader. Iedereen is druk doende om je heen en jij zit daar in de beste zetel en op de beste plaats. Je laat alles begaan, je hebt geen enkel initiatief nog te nemen en je weet dat je raad, als je die zou willen mede delen overbodig is. Je leven is geleefd. Je bent de zorg geworden waar je te gast bent, en als het in de familie, bij de kinderen, oud en groot en jong en klein is, heb je alleen nog vragen en zit je daar, luisterend en wegdromend, als in de veilige warmte van een cocon. Je waart je er nog niet van bewust, tot het gisteren, bij het huiswaarts keren, in de wagen doordrong tot jou: jij als peetvader.  

11-05-2013, 01:06 geschreven door Ugo d'Oorde  

Te ontwaken met ‘Klara’ en binnen te stappen, in i pini di Roma, de pijnbomen van Respighi, de ruisende, zingende pijnbomen van Rome. Ik weet weinig over Respighi, maar hij zat, zoals ik, voor zijn klavier, luisterend naar het geruis van de wind, de inspirerende wind, in de bomen, niet om het even welke wind maar een wind die Respighi inspireerde.

De bomen voor mijn raam zijn als boom te hoog opgegroeid, te dicht in elkaar gegroeid, ze vormen een haag van bijna twintig meter hoog. Wat erger is ze blokkeren des nachts, mijn zicht op het schuiven van de sterren en de planeten, wat voor mij nog erger is dan het opvangen van het licht van de morgenzon.

Gelukkig leef ik ruim, nu ik terug op aarde ben, en dit na mijn opstijgen van de vorige dagen: er is de wereld van de muziek, en de wereld van het woord en het is in deze laatste waar ik me elke dag het langst ophoud.

Vandaag ook was de morgen vol beloften, al is er nog steeds, ondanks de Avelox - een antibiotica - die ik slik, die vervelende verkoudheid die niet wijken wil. Ik dacht iets te schrijven over een boek van Hemingway dat nooit uit mijn gedachten is geweest omwille van een gedicht van John Donne dat Hemingway erin opnam. Maar in de loop van de dag heb ik ook nog getracht van enkele foto’s te maken die me in de war hebben gebracht en ‘For whom the bell tolls’ is blijven liggen voor een andere dag. Hopelijk is hij er morgen nog, of komt hij terug op een ander ogenblik als ik ga neerzitten voor het klavier, zoals Respighi in zijn grote dagen.

Maar spelen doen we beiden, soms heel ernstig, hij met klanken, ik met woorden. Het verschil tussen muziek en woord is heel klein, wat overeind blijft op het einde van de dag, komt uit de ongrijpbare, onverklaarbare geest die in de bomen drijft, over de velden, de stromen en de zeeën, over de bergen, over de steden, de dorpen. Geest is alom aanwezig, zoals het ruisen van de wind in de bomen waar ik woon.

10-05-2013, 00:13 geschreven door Ugo d'Oorde  

‘Want de religieuze mens is hij die achter deze zintuiglijke waarneembare wereld, een hogere geestelijke realiteit, een werkzame aanwezigheid vermoedt, die hij zal trachten te begrijpen, ook al weet hij dat hij haar nooit volkomen zal omvatten, en met wie hij zich vereenzelvigen wil, al blijft hij zich bewust van zijn onmacht en begrenzing’.
Dit zijn de woorden die Gérard Bodifée[1] ging halen bij Max Wildiers, en ook:

Dat de natuurwetenschappen bezig zijn heel ons wereldbeeld te veranderen en dat de stille revolutie die thans gaande is, juist in de natuurwetenschappen haar vertrekpunt heeft.

Christian de Duve was ook die mening toegedaan. Als ik zijn boek lees en dan vooral waar hij het heeft over God – ik denk dat hij dacht aan een figuur als God als hij sprak over l’Ultime réalité – dan was hij een religieus mens.

De Duve zegt ook - of is het Wildiers die het zegt? – ‘nous commençons à avoir une idée de ce qui se cache derrière des entités telles que le cosmos, la matière, la vie et la pensée… Même si cette explication est loin d’être terminée, rares sont ceux qui doutent qu’elle soit en train de nous rapprocher de la réalité derrière les apparences.
En verder: ‘het religieus gevoel beantwoordt een authentieke nood in de mens. Het is de uitdrukking van onze verwondering, onze verlangens en onze verwachtingen. We moeten de klederen waarmee we dit religieus gevoel omhangen wijzigen. Maar we moeten deze gevoelens niet schrappen of niet verstikken. De toute façon, nous en sommes probablement incapables’. 

Ik overloop hier niet het volledige boek van Christian de Duve. Ik wil er nog slechts een zin uit halen die ik enorm belangrijk vind:

‘L’Univers a donné la vie et la pensée. Par conséquent, il a dû les avoir potentiellement depuis le Big Bang’. 

Ik, die me iets meer mag permitteren dan de Duve, wens er zelfs aan toe te voegen dat het Universum er is omwille van de gedachte, omwille van de geest in de mens. Had de geest van de mens er niet geweest er ware ook geen Universum geweest of in elk geval niemand zou het geweten hebben.

En voor mij is dit een belangrijke vaststelling, de belangrijkste van al wat ik ooit geschreven heb of nog schrijven zal.

09-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Christian de Duve stapte uit het leven, hij was 95. Hij was gevallen en kon alleen niet opstaan. Hij vond dat hij genoeg geleefd had. In elk geval de beslissing, onverwijld de dood in te gaan is niet aan iedereen gegeven. Er is voorzeker heel wat moed en beslissingskracht toe nodig. Het te denken, tot daar nog, allen denken we er wel eens aan, maar de dag uit te kiezen en de idee uit te voeren en, gelukkig te zijn de wereld te verlaten, is alleen aan sterke karakters gegeven.

Hij zou gezegd hebben  - aldus het artikel in De Standaard – ‘dat hij niet geloofde dat er na de dood nog iets volgt: ‘Als ik verdwijn zal ik verdwenen zijn. Dan is er niets meer.’ 

Wat dit betreft, je vergiste je, je vergiste je schromelijk. Het feit dat ik hier een gesprek heb met je gedachten die je etaleerde aan de mensheid in je ‘A l’écoute du Vivant’ is er het bewijs van.

Ik heb je enkel gekend via je woorden, via je geest, en dit blijft zo. En zo lang ik er zal zijn en je wijze woorden indachtig zal zijn, blijft je geest levend. Je dood, Christian de Duve, is het begin van een nieuw leven, je zult nooit zo levend zijn geweest als de komende dagen als velen teruggrijpen zullen naar wat je schreef en (terug) ontdekken wie je waart.

Je voorzag dat de Apocalyps op ons afkomt als het zo verder gaat met de wereld. Ik weet niet of je toen gedacht hebt aan de dreiging van zij die hier rondlopen - en dichter en talrijker op ons afkomen - die geloven dat er maar één God is en dat hij 'akbar' is, dat hij de grootste is. Of course als er maar één is. Maar jij, als mens van de wetenschap zult wel andere dingen op ons hebben zien afkomen die de wortels van de Apocalyps in zich dragen.

Ik herlas de door mij, tien jaar geleden, met potlood onderlijnde teksten, in je hoofdstuk: ‘Et Dieu dans tout cela?’, en als ik naga wat ik de laatste tijd hierover in mijn blogs heb geschreven, dan lig ik op een zelfde lijn met jou. Niet dat ik je overgenomen heb, maar ik ben uitgekomen waar jij bent uitgekomen. Maar ook een stap nog verder gegaan, ik heb Jean Guitton gevolgd die schrijft dat ‘l’esprit et la matière forment une seule et même réalité’ (Dieu et la Science), maar dat zal ook wel een idee van jou geweest zijn. En ik herneem hier die schitterende laatste zin uit dat boek van jou: 

Exceptionnellement, je me suis senti proche de quelque chose d’ineffable, totalement mystérieux mais réel, du moins pour moi, une entité qu’à défaut d’un meilleur terme, j’appelle ‘l’Ultime Réalité’. 

L’Ultime Réalité, deze van ons allen, waar jij nu bent heen gegaan, meer levend dan ooit.

08-05-2013, 04:39 geschreven door Ugo d'Oorde  

Wat doe ik met de blogs die ik schreef in 2012. Laat ik die zoals ze zijn, opgeslagen op mijn laptop of PC, of doe ik de moeite deze te herlezen, op te kuisen en te laten bundelen op een eenvoudige wijze; laat ik ze los en dwarrelen ze weg lijk bladeren in de herfst of red ik ze van de ondergang?

Mijn woorden werden in omloop gebracht, verdienen ze meer dan een vluchtige verschijning en is het nodig/wenselijk ze een langer leven dan de bladeren in de herfst mee te geven?

De wereld zwijgt als ik de vraag stel. Ik zelf weet niet wat het me kosten zal aan tijd en inspanning indien ik eraan beginnen zou mijn blogs van 2010 tot einde 2012 te herzien en te bundelen, al was het maar voor de kinderen en nu ook al, voor de achterkleinkinderen.

Van hen alleen zou ik durven verwachten, dat ze later, als de tijd er voor gekomen is, de essentie van wat ik schreef hernemen zouden in hun geschriften, zoals ik verneem van een groot schrijver van bij ons dat hij het dagboek van zijn grootvader, frontsoldaat in 1914-18, heeft te boek gesteld onder een veelzeggende titel die verwijst naar wat achter blijft van een passage in zijn grootvaders leven. 

Of, want er is geen alternatief, laat ik de woorden die geschreven staan aan hun lot over, of ze nu worden opgehemeld na mij of vergaan in het stof, wat belang zal het hebben, ze zijn gedacht geworden en in woorden omgezet, ze leven in mijn elektronen die andere elektronen zullen ontmoeten en bevruchten, ze zijn onsterfelijk als elektronen van de band geest die om de aarde zweeft, niets gaat verloren.

Misschien, zal gezegd worden dat ik te ver vooruit liep op mijn tijd, misschien dat ik rondliep als een verlichte, maar duidelijk in de duisternis bleef.  Ikzelf zal het nimmer weten.

Al weet je maar nooit waar gedachten, meegenomen door de wind, terecht kunnen komen?

Ik las vandaag dat Nobelprijswinnaar (jonkheer) Christian de Duve uit het leven is gestapt. Hij was 95 en op de sukkel, alhoewel zijn autobiografie ‘Sept vies dans une’ net verschenen was bij de uitgeverij Odile Jacob.

Ik bezit van hem ‘A l’écoute du vivant’(Odile Jacob, 2002). Ik zie nu dat ik op het einde van zijn boek - dat ik las in 2003 - in potlood heb toegevoegd: ‘Document honnête d’une grande valeur scientifique et visionnaire. Je m’y retrouve à 100%, surtout lorsqu’il dit qu’il faut dématérialiser la matière (p.356) et que les réligions doivent se débarasser de leurs croyances mythiques, mais en conservant intact le sens du sacré. 

07-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Het gebeurde ooit, lang geleden, dat de schrijver van het Boek ‘Genesis’, duidelijk in een goede dag zijnde, in onuitwisbare inkt  zijn drie eerste woorden neerzette: bereshit bara elohim. Waarmee hij op een duidelijke wijze stelde dat het Elohim was die alles geschapen had.

Hij formuleerde dit in wondere conventionele tekens die door ingewijden konden begrepen worden en in andere talen en tekens omgezet. Zo werd bereshit bara elohim omschreven als in den beginne schiep God. Wat Hij schiep werd het Universum, het zichtbare, Hijzelf was en bleef onzichtbaar in het zichtbare.

Een andere schrijver, een oosterse filosoof, ging een stap verder en hij schreef: in den beginne was het Woord. Maar wat of wie het Woord was werd niet gepreciseerd, wel wat het Woord werd.

De tijd, ce grand sculpteur[1] van dingen en van gedachten, schoof andere ideeën binnen, meer precieze formuleringen, namelijk dat het beginnend Universum bestond uit minimale deeltjes die de bouwstenen waren waaruit dit Universum is tot stand gekomen. Maar de vraag of deze minimale deeltjes er waren in den beginne of er niet waren in den beginne blijft nog steeds onbeantwoord.

Waren ze er nog niet, dan werden ze geschapen en ontstonden ze uit het niet. Waren ze er aanwezig in den beginne, dan waren ze er ofwel samen met het Woord, ofwel waren ze de materiële vorm van het Woord. 

Waren ze de materiële vorm van het Woord, dan kon het dat er in den beginne een Universum in potentie was dat het Woord was. En wat meer is, dan waren deze minimale, amper, of zelfs niet waarneembare deeltjes, deeltjes van het Woord.  

Het is, zoals een stelling in het gebied van de mathematica, deze echter kan bewezen worden.

06-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Oud worden en jong blijven, er is geen andere uitweg, iets voor een lijfspreuk, iets om bovenaan elk blad, of beter nog als filigraan binnen het blad neer te zetten. Men zegge het voort, men proclamere het.

Er is een massa energie voor nodig, ook voor de twee oude canada’s in de tuin van mijn gebuur is die energie meer dan nodig om lijk een jong veulen terug te botten, in blad te komen en te bloeien. En het zijn dezelfde krachten die aan het werk zijn bij mij als bij de bomen, komende uit eenzelfde wondere bron. En we zien het met gesloten ogen, het komt in de verste verte niet op bij ons om het als wonderlijk te zien, durven er zelfs niet aan denken – en ik herhaal me en blijf me herhalen – dat die bron goddelijk kan of zelfs moet zijn.

En met ‘goddelijk’ bedoel ik hoegenaamd niet, gebonden aan een God, welke menselijke naam hij ook dragen moge, maar verstrengeld met Iets dat ons overstijgt tot in het onbegrijpbare Punt van het Onbegrijpbare, het meer dan kolossale dat aanwezig is volledig en voltooid in elke atoom.

Er komt een dag voor de mens dat hij er zal van doordrongen zijn, dat de energie in hem, in de natuur, in het ganse Universum en in alle Universa er naast - als die er zouden kunnen zijn – ook aanwezig in het door mij geliefde Higgs deeltje; dat die energie een en dezelfde is, leven gevend, leven bezittend, er zijnde zonder er te zijn, controlerend zonder te controleren.

Dat de mens bewust zal zijn, zo dat hij er zich zelfs geen vragen meer zal over stellen omdat hij méér dan weten zal - zoals de vogels in mijn tuin weten om hun gezang te beginnen, een fractie van tijd voor de zon de horizont  bereikt - dat deze energiebron, zijn oorsprong is en zijn bestemming wordt.

Of het Omegapunt van Teilhard de Chardin, vergeten in het gebazel van de ‘nieuwe elite’, de ‘het-elitaire-in-de-mens’ schuwende massa. 

Dit moest me van het hart, vooral mijn laatste zin

05-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Oud worden of oud zijn, het verschil is niet zo groot tussen ‘het worden’ en ‘het zijn’, maar ‘het worden’ heeft nog perspectief, ‘het zijn’ is een toestand die riskeert faliekant uit te vallen.

Maar mijn grote vriend, Dante Alighieri, wist dit maar al te goed als hij luistert naar de stem van Vergilius die hem duidelijk maakt dat het niet tussen de lakens is, of liggend op de sofa dat je eer en roem verwerft; en mijn even grote vriend van (te) vele jaren terug, Louis Pauwels, wist dit ook als hij het had over wat ‘rater l’aube’ betekende.

Zo laat me verder oud worden zonder oud te zijn, ik voel me er goed bij en wens het zo te houden.

04-05-2013, 06:53 geschreven door Ugo d'Oorde  

The hand that guides the brush has already caught and executed what floated before the mind at the same moment as the mind began to form it, and in the end the pupil no longer knows which of the two – mind or hand – was  responsable for the work.

Eugen Herrigel:

Het was een vreemde blog die ik gisteren schreef.

Bij het herlezen ervan  vroeg ik me af – zoals Herrigel - of ik wel wist wie de schrijver ervan was? Karel of Ugo of nog een derde, een uitdager, een Auster, een Hertmans, die me beroeren met hun woorden zodat ook ik, een poging doe, hun visie op poëzie die ik met hen delen wil, te volgen.

Ik dacht eraan deze morgen toen ik, verloren in mijn dagboek van de Economist – had twee dagen in te halen – plots na meer dan een uur intens schrijven, geconfronteerd werd met het morgenlicht en met de zin van Louis Pauwels – die ik hier herhaal omdat hij in mij staat gebrand zoals een tatoeage – ‘qui rate les aubes rate sa vie’. (Bel of mail me als je wenst te weten waar je die zin oprapen kunt. Tenminste zo je hem waardig vindt in je spiritueel kraam).

Maar ik had het over poëzie, die vandaag vele wegen uit kan  als ik de recensie open van Luuk Gruwez – het is heel wat geleden dat ik hem nog eens vernoemde – waar hij het heeft over een jonge dichteres, Maria Barnas en haar bundel: ‘Jaja de oerknal’ (Arbeiderspers, 48 blz.,18,95€). Zoals altijd is het heel degelijk wat Gruwez ons voorhoudt, en de versregels die hij aanhaalt halen een schoonheid en wijzen in een richting die veel leesbaarder zijn dan die van mij.

Maar bij regels als – het betreft de kinderen – ‘… en niet op het kleed poepen / en er met de trein doorrijden’ heb ik wel enige bedenkingen, zoals Gruwez trouwens.

We kunnen dus met poëzie in vele talen overweg. Ik wil er enkel de nadruk opleggen dat er heel wat moed en heel wat inspanning vereist is om tussen je dagelijkse bezigheden van moeder en huisvrouw nog aan poëzie te doen en erin te slagen een dichtbundel uit te geven. Als er dan iets uitlekt over wat de kinderen durven nalaten, dan is haar dat zeker vergeven.

En er is toch iets belangrijks gezegd over haar werk, en dan nog door Luuk Gruwez en in de Standaard van 26 april en dan nog op het kaft, ‘met de vogels van HItchcock over een verbijsterend Heelal’. Dit zijn woorden van Gruwez.

03-05-2013, 00:19 geschreven door Ugo d'Oorde  

(Geïnspireerd op het gedicht ‘Neither’ van Samuel Beckett[1]):

We zullen wel nooit

een neither-gedicht schrijven

zoals Beckett het onverwoorde

te verwoorden wist, niet te begrijpen

omwille van zo alles zeggend

in niets betekenende zinnen

alsof een kosmische boodsvchap

erin verscholen

en toch ook niet, weergalmend,

wel de dood.

Nooit een abstract in woorden schilderij

gaan schrijven waar  kleur en vormen
weggelaten

om even maar wie we waren,

even,
dit terzijde. 

We zullen wel nooit een neither-gedicht

schrijven, al wilden we om het ontzaglijke

van dit leven dat ons omkneld

hier houdt en toch

bewegen laat in een eigen eigenzinnigheid,

vertellen we.

Geen neither-gedicht om op te vallen

om er naar uit te kijken, om er slapen

mee te gaan, onverlet,

onverlaten, on-overeenstemmend

en toch zoekend

naar de zin van zovele sterren

in oertijden neergezet,

beangstigend.

En wij, innerlijk enorm nochtans

omdat we alles beluisteren, bekijken kunnen,

opentrekken, verzegelen en dichter brengen

tot ons binnen, en begrijpen,

of niet begrijpen kunnen.

 ‘dan

o zo teder, zo losjes

het licht wegdeemsterend

op dat achteloos evenmin

niet uit te spreken

thuis’

Maar een neither-gedicht zullen we wel

nooit schrijven, al wilden we

opstijgen kunnen om ons te verliezen

een nimmer te vergeten

ogenblik,

toch vergeten.

02-05-2013, 00:00 geschreven door Ugo d'Oorde  

Cómo seràn las cosas cuando no las estamos mirando?

Hoe zullen de dingen zijn als we er niet naar kijken, is de vraag die José Saramago zich stelt in zijn Cuaderno[1].

Hoe is de bocht aan de Leie waar ik jarenlang elke zondag met de vrienden even ben blijven stilstaan, of hoe is de bank in San Juan waar ik neerzat om te lezen of te schrijven, of hoe is ‘la plaine de la Lé’ in Zinal, als ik er aan denk zonder er te zijn?

Ik heb me dit, zoals Saramago, dikwijls afgevraagd, wel wetende dat die dingen zijn zoals ze zijn of ik er nu ben of niet ben.

Maar er is een andere vraag die ik me blijf stellen, welk is het belang van al die dingen indien ik er niet zou zijn, of beter welk is het belang van het Universum als er niemand, noch hier noch elders, zou zijn om er zich vragen over te stellen? 

En dan kom ik tot een totaal ander antwoord. Namelijk dat de mens er is, precies opdat er vragen zouden gesteld worden, precies opdat we ons zouden afvragen welke de reden is van ons bestaan hier in de onmetelijkheid van de Kosmos. 

Ik lees dit ook bij Titus Burckhardt[2] in zijn vraag naar de mystiek van de astrologie. De mens, gezien door Ibn ‘Arabi, zegt hij, was niet alleen het centrum van de Kosmos toen de aarde nog het centrum was maar is, toen geweten was dat de aarde omheen de zon draaide, in die centrale positie gebleven[3].

Kunnen we dan zeggen dat de dingen er zijn, enkel en alleen omdat de mens er is. Want ware de toeziende en zich vragen stellende mens er niet, wat maakt het uit of de dingen er zijn of er niet zijn.

Er zijn ontelbaar vele zonnen met planeten omdat we nu weten dat ze er zijn. Ze waren er ten tijde van Dante en toch waren ze er niet omdat niet geweten was dat ze er waren.

Zo denken we dat de denkende mens hier is opdat hij én getuige zou zijn van het bestaan van het Universum én zich vragen zou stellen hoe het er is en hoe het er kwam.

Als men de foto’s ziet genomen door de Hubble telescoop en het beeld genomen 380.000 jaar na de Big Bang, als men oog heeft voor de structuur van het atoom en weten wat te weten is over het Higgs’ deeltje, is het dan zo verbazend dat men zich vragen gaat stellen over Hij of Zij of Het die dit alles concipieerde.

De vraag niet stellen en niet zoeken naar een antwoord is de geest van de mens onwaardig. Even onwaardig is te zeggen dat er ‘nada de nada’ is, zoals José Saramago, dit is maar al te gemakkelijk.

[1] José Saramago : ‘El Cuaderno’, Edit.  Alfaguara, 2010, vertaald uit het Portugees naar het Spaans door Pilar del Rio.

[2] Titus Burckhardt : Mystical Astrology according to Ibn ‘Arabi, translated from the French by Bulent Rauf, Beshara Publications, 1977, pag.10.

[3] The fact that the terrestial position of the human being, serving as the fixed point to which will be related all the movements of the stars, here symbolises the central role of man in the cosmic whole, of which man is like the goal and the center of gravity.

01-05-2013, 06:33 geschreven door Ugo d'Oorde