Een paar dagen geleden toen het weer er zich toe leende heb ik, zo maar, Hemingway’s ‘For Whom the Bell Tolls’^[1], mee genomen naar de tuin. Waarom Hemingway, waarom toen?

Maar wat ook, het is een vriend die ik meeneem, een vriend even oud als ik, want het pocket boekje hangt nauwelijks nog samen.
Het boek begint met een vers van John Donne^[2] waaruit ik de laatste regel licht: ‘Tracht nooit te weten voor wie de doodsklok luidt, ze luidt voor jou’.

En in de tuin, onder de hoge bomen, heb ik, na zovele jaren, nogmaals de allerlaatste pagina van Hemingway herlezen.

Hun opdracht was een brug over de rivier op te blazen om de toevoer van troepen te stuiten. De opdracht is gelukt. Robert Jordan, de Amerikaan en wat er overblijft van hun groep strijders – republikeinen - vluchten weg, achterna gezeten door het leger van Franco.

Ik lees de drie laatste bladzijden. Tijdens de vlucht heeft het paard van Robert Jordan een zware val gedaan en ligt de Amerikaan volledig hulpeloos en zwaar gekwetst onder het paard.  Hij kent het lot dat hem wacht, de dood of gevangen genomen te worden door het achtervolgend leger, met al de gevolgen van dien. Hij neemt afscheid van de groep en ook van Maria die in verwachting is van hem, wat een drama wordt want zij wenst met hem te blijven.

Ik lees die bladzijden, eens te meer met tranen in de ogen. Iemand is bereid hem te doden maar Jordan weigert, hij houdt zijn lot in eigen handen. Hij weet dat er geen alternatief is voor hem, hij denkt wel aan zelfdoding maar hij zal op zijn achtervolgers  wachten met het machinegeweer in aanslag. 

He touched the palm of his hands against the pine needles where he lay and he touched the bark of the pine trunk that he lay behind. Then he rested as easely as he could with his two elbows in the pine needles and the muzzle of the sub-machine gun resting against the trunk of the pine tree. 

Hemingway weet al een lange tijd hoe hij zijn boek eindigen zal. Pilar, de vrouw van Pablo, de leider van de bende republikeinen, heeft halfweg het boek iets vreemd gelezen in Jordans handpalm dat ze voor haar heeft gehouden, hij wist dus van toen al hoe hij zijn boek eindigen zou en te stellen dat, in plaats van Jordan te laten leven met Maria, het logischer en evenwichtiger was hem te laten sterven.

En dit zijn de drie laatste zinnen van het boek:  

“He was waiting untill the officer reached the sunlit place where the first trees of the pine forest joined the green slope of the meadow. He could feel his heart beating against the pine needle floor of the forest”. 

Dit is het einde van Hemingway’s humane epos over de burgeroorlog in Spanje. Ik heb het boek ettelijke malen gelezen, soms niet volledig herlezen maar dan toch bepaalde passages eruit. Pas nu is het, alsof ik voor de eerste maal het einde ervan ontdek. De soberheid van het verhaal, de beslissing van de schrijver dat het verkieselijker is Roberto te laten sterven dan hem een gelukkig leven te geven met Maria die zijn kind draagt.

Ik sluit het boek op de allerlaatste woorden. Maar het gebeuren gaat verder, ik zie Robert Jordan de trekker overhalen, hoort de schoten en zie de val van de officier. En in de verte hoor ik de schreeuw van Maria  gemengd met de echo van de schoten onder de bomen. Pas dan sluit ik het boek op de regels die niet geschreven staan maar wel degelijk in gedachten gelezen worden.

Hemingway had er geen nood aan dit nog te vermelden, had het niet nodig te vertellen hoe het einde van Roberto was, hoe het verder verliep met Maria en haar gezellen. Hij wist dat zijn verhaal verder leven zou in het hoofd van zijn lezer. Hij wist zoals Hamlet: the rest is silence.

Het verzwijgen van dit alles, het overlaten aan de lezer opdat hij het zich inbeelden zou en zelf nog enkele lijnen toevoegen zou aan zijn boek, is het bewijs van grote literatuur. 

Ik wist nu hoe ik ooit dat boek van mij eindigen zou.