Gekeerd in mezelf ben ik altijd in gedachten schrijvende. Het is sterker dan mezelf. Als ik dan terugga naar een programma op Canvas[1] over de noodzaak van religie in het dagelijkse leven, dan is het omdat het me voortdurend bezig houdt, omdat het elke andere gedachte belemmert en ik moet me er van bevrijden door te zeggen wat ik erover denk.

      Ik tracht te resumeren wat ik zag en hoorde. Opvallend was de brute tegenstelling tussen enerzijds, de gematigde, wel overwogen woorden, geïnspireerd door de figuur van Jezus en, de instelling van de andere partij, geïnspireerd door de leerstellingen van de Islam. Groter tegenstelling kon er niet. De ene in een, erkende, verliezende positie verkerend, maar des te meer overtuigend en tegemoetkomend in wat hij zegde over zijn geloof, de andere,  het randje - invloed van het westen - af, fanatiek, zijn geloof in de Islam etalerend; hij niet begrijpen kon waarom hij niet in alle rust en geslotenheid hier zijn geloof beleven kon.

      Hij had een punt hiermede maar hij vergat hierbij dat het voor een westerling onmogelijk is de ogen te sluiten voor wat zich in de wereld van de Islam afgespeeld heeft en zich bleef afspelen en, dat hij als aanhanger van de Islam in dit beeld deelde. Hij vergat dat het effect van de Verlichting, elk fanatisme wat geloof en religie betrof, had afgezworen en dat met vreemde, afwijzende blik gekeken werd naar het chassidisme bij de joden, echter niet gewelddadig, en naar de religie van de Islam, wel gewelddadig. Het is dus niet naar het panellid, El Hammouchi zelf dat gekeken wordt - die eerlijke bedoelingen kan hebben - maar wel naar de soort religie die hij aankleeft. Een dergelijke religie is een terugkeer naar wat hier gangbaar was in de middeleeuwen. We zijn die evenwel totaal ontgroeid en deze ontgroeiïng is doorgedrongen tot in de schoot van de christelijke religie die geen gevaar, geen geweld meer uitspuwt, integendeel ze reikt met respect de hand naar andere religies met geweldloze bedoelingen. Ook naar zij die de naam vrijzinnig in hun vaandel voeren, wat niet altijd kan gezegd worden van de schrijvers onder hen, die zich vrijzinnig noemen.

      Bij dit alles, en ik wist dit zo, komt de God van Spinoza, de enige die er een kosmos gericht beeld van had/heeft, niet ter sprake. Langs de kant van het westen was het over Jezus dat gesproken werd en niet over de Bijbel, bij de andere was het de Koran die centraal stond, wat betekenisvol is als het de wetten van hun God betreft. In de jaren duizend, elfhonderd, hielden hun schrijvers en geleerden er nochtans een totaal ander beeld op na dat dicht aanleunde bij het beeld van Spinoza.

      In plaats van vooruit te gaan zijn ze weggezonken in het moeras van woorden als ik hoor hoe er gespeeld wordt met interpretaties van die wetten.

      Dit alles wat ik niet dacht te schrijven. Echter nu het er staat is het voor mij een verlossing.