Zoals de planeet Mars er nog altijd is in het zuidoosten, zijn ook de laatste woorden van het gedicht van Remco Campert in mijn gedachten overgebleven. Ze herinnerden me aan iets dat ik al gehoord of gelezen had, vroeger, ver in de tijd. En vorige zondag, op Klara, tijdens het programma ‘Berg en Dal’, dook het op toen de naam van Gerard Reve viel en ik wist dat wat ik zocht, het de laatste woorden waren uit ’De Avonden’ van Reve:

‘Het is gezien’ mompelde hij, ‘het is niet onopgemerkt gebleven’. Hij strekte zich uit en viel in een diepe slaap.

Het is een zin uit grote literatuur die ons beroerde en na zindert en er zijn er vele. Zinnen, gezegdes die hangen bleven omdat ze imponeerden, omdat ze ons, om een of andere reden, verrasten en we ze bewaard hebben als relikwieën in onze dagen.

Deze van Gerard Reve is er zo een. Het is een zin die je maar eenmaal schrijft, die je maar eenmaal gebruikt, omdat het meer is dan een vondst, omdat hij iets heeft dat van alle tijden is: ‘het is niet onopgemerkt gebleven’, of, zoals bij Campert: ‘ik heb het genoteerd’.

Heeft Campert aan Reve gedacht toen hij die woorden schreef? Misschien wel, misschien niet, maar ze staan er toch. En ik beken dat ik ook, telkens ik een blog eindig, er zou willen aan toevoegen: ‘ik heb gezegd’. Wat zoveel is als het einde bij Reve en bij Campert: ‘Ik heb gezegd, ik heb het opgetekend, het is niet onopgemerkt gebleven.

Hoe komt het dat een zin in een verhaal of gedicht, meer opvalt en een meerwaarde draagt zodat die passage hangen blijft terwijl je de rest vergeet?

Ik denk aan Jorge Luis Borges en hoe hij getroffen was door het woord ‘oriental’ in versregel 13 van canto primo van het ‘Purgatorio’ van Dante: ‘‘Dolce color d‘oriental zaffiro’, (de zachte kleur van Oosters safier) Dante die om de helderheid van de luchten te tekenen het woord ‘Oosters’ gebruikte, een metafoor voor Borges, voldoende om er in zijn ‘Nueve Ensayos dantescos’[1] een kort essay aan te wijden.

En ik kan denken aan heel wat andere zinnen die ik in mijn leven ontmoet heb in de literatuur, zoals van T.S.Eliot, als van Gilliams, als van Pasternak, als van Bernanos, als van Jammes, van Hemingway, en van zovele andere schrijvers. Zinnen die alle zijn blijven hangen in mij en me regelmatig durven bezoeken en beroeren als ik schrijf, gebogen over mijn klavier, of soms zoals vorige zondag als ik neer zat aan de vijver in de luwte, de zon als een genade over mij.

Het zijn grote, waardevolle herinneringen, het zijn vrienden geworden zij die ze schreven. De werken die ik las worden aldus teruggebracht tot enkele zinnen en dit is voldoende omdat ze zouden blijven leven in mij als zaden.

[1] ‘Jorge Luis Borges: ‘Nueve ensayos dantescos’, Colleccion Austral, Espasa, 1998 : ‘Dante in el verso precitado (‘Dolce color d‘oriental zaffiro’) sugiere el color del oriente por un zafiro en cuyo nombre està el Oriente. Insinùa así un juego recíproco que bien puede ser infinito.’ Of, vrij vertaald : Dante vergelijkt hier de helderheid van de luchten met safier, (niet uit het zuiden) maar uit het oosten; ‘safier’ een naam die verwijst naar (een land uit) het Oosten; aldus een spel oproepend van reciprociteit dat, volgens hem wel zou kunnen gezien worden als oneindig. Dit laatste vooral is typerend voor de schrijver die Borges was.