Een brief met de hand geschreven, komende uit de nevelen van de tijd - hij was niet gedateerd - heeft je uit je confortzone gehaald, is met jou de nacht ingegaan en is in je slaap blijven hangen. Maar de nacht heeft geen klaarheid gebracht en evenmin de dag maar het is een feit de inhoud ervan laat je niet los.

Je denkt aan de tijd dat je, na de lunch, op en neer wandelde met hem, op het terras van de Bank in het hartje van Brussel, en hij je vertelde, soms tussendoor een concerto van Bach neuriënd, over de boeken die hij las en de concerten die hij bijwoonde. Hij was je meester in die aangelegenheden, je goeroe, en je bewonderde hem om de kennis die hij uitstraalde, maar je herinnert je niet ooit met hem gesproken te hebben over wat het leven was en zeker niet over de dood, die in die dagen nog heel ver af was.

En nu overvalt hij je met een vraag die niet te beantwoorden is dan met geloof of met gissingen.

Gisteren, maar gisteren ligt al heel ver, las hij in zijn manuscript, over de dood van Hugo Claus en wat hij erover zegde, ook 'that we die with the dying', een versregel van wie anders dan van T.S.Eliot. En hij vroeg zich af of het wel zo is, of we sterven met de stervenden, of er een deel van ons verdwijnt als de vriend of de kennis verdwijnt. Ik denk dat dit correct is. Mijn broer is gegaan, veel vrienden, goede, stevige en andere zijn gegaan en ik mis hen. Mijn broer, hij was jonger dan ik, zeker. Het heeft me armer gemaakt, eenzamer, alsof hun dood me in de hoek duwde en ik zelfs dacht, waarom hij en niet ik. Alsof het me beter passen zou te gaan en niet de pijn te voelen van het verlies dat me overkomt.

'We die with the dying: / See, they depart, and we go with them. / We are born with the dead. / See they return, and bring us with them. °

Ze komen en ze gaan, en als ze komen brengen ze de herinnereingen mee met zich, herleven ze in onze gedachten en wij met hen, omdat ze in ons meer dan gestapeld liggen, omdat ze een deel zijn van ons, het deel dat afgestorven overblijft.

Als ik ooit antwoorden zal op de me gestelde vraag, zal ik misschien van hieruit vetrekken om aan te komen waar ik wil aankomen, namelijk dat de dood van ons even belangrijk is als de geboorte van ons, en dat de weg tussen die twee punten een betekenis moet hebben die ons ontgaat omdat we te zeer begaan zijn met die 'ik' van ons, die misschien maar zuiver inbeelding is, en zoals de vriend een deel is van jou, die 'ik' meer een deel is van iets anders dan van jou, een deel van wat het 'ik' van de Kosmos zou kunnen zijn.

En dit wijzigt elk begrip dat we ooit zouden kunnen hebben over de betekenis van het sterven en dan ook, en hierin ligt mijn antwoord verscholen, over de betekenis van het leven.

° Four Quartets: Little Gidding: verzen 228-231