Ik heb gisteren een prozagedicht ingelogd omdat het er al te lang lag om geplaatst te worden, heb dus gewacht tot vandaag om nog even terug te komen op het veel besproken schilderij met de titel, volgens Steiner en wellicht ook officieel: ‘un philosophe occupé de sa lecture’ van Jean-Baptiste Siméon Chardin. En hierbij mijn vraag die er geen meer is: de afgebeelde man, is hij wel een filosoof?

De overdadig rijkelijk geklede, lezende man is bij het lezen, onderaan zijn pagina gekomen en staat op het punt zijn blad om te keren en naar een volgend blad over te gaan. En deze bladomkering, en Chardin wist dit maar al te goed, leert me, meer dan zijn kleding, wie die man was.

Heeft echter iemand gezien dat hij zijn linkse pagina keert met de linkerhand, om deze naar rechts te leggen, dus niet zoals wij, in het westen, het doen, het rechtse blad, met de rechterhand naar links. Zoals ‘wij’ het zien denken we dat hij dus, een blad terug gaat. Maar wat de man in kwestie betreft, is dit niet het geval, hij gaat wel degelijk een pagina verder door het met de linkerhand naar rechts om te draaien. Die man, Monsieur Steiner is een rasgenoot van u, hij leest een boek dat geschreven is in het Hebreeuws, een taal, en dit weet u maar al te goed, die geschreven en gelezen wordt van rechts naar links. Een boek in het Hebreeuws begint dus, voor de man hier afgebeeld, wat wij, westerlingen zouden noemen: achteraan. De man moet dus een rasgenoot van u zijn geweest, een hooggeplaatste, een rabbijn misschien, die veel las want hij zit bijna halverwege zijn boek.

Monsieur Steiner, het verbaast me uitermate dat u dit niet hebt opgemerkt. U had het nochtans bijna geraden – niet gezien – als u schrijft dat: ‘ le bonnet de fourrure fait penser à la coiffe du kabbaliste ou du talmudiste en quête de la flamme de l’esprit dans la fixité de la lettre’.

Heel mooi gezegd maar u had niet moeten gissen, gissen is hier overbodig, Chardin toont het ons heel duidelijk en uiterst eenvoudig: de wijze waarop de pagina wordt omgedraaid om naar een volgende over te gaan. Schitterend van Chardin, de schilders van de XVIIIde eeuw waren niet te onderschatten.

Voor het overige staat alles normaal op zijn plaats: inktpot en ganzenpen staan rechts bij de rechterhand, klaar om, indien nodig, de marginalia aan te brengen. Twee belangrijke speerpunten die hij nodig had om zijn essay, ‘Le lecteur peu commun’ - het eerste in zijn ‘Passions impunies’ (‘No passion spent’) - te schrijven, en te vertellen wat hij (maar) wist te vertellen over het schilderij van Chardin, waarvan de naam nu, ‘officieel’, om recht te doen, vooral aan Chardin, zou moeten gewijzigd worden in ‘Le Rabbin occupé de sa lecture’. 

Steiner vergevend, omdat we wat hem betreft zeer vergevensgezind zijn – Stefan Hertmans schreef me ooit dat hij niet altijd akkoord ging met hem – zag hij in het ‘stille tafereel’  met de lezende man, ook ‘l’écho de Rembrandt’. Dit wel, maar dat het schilderij heel duidelijk, aantoonde dat het een boek was geschreven in het Hebreeuws en dus zeker een talmoedist, een kabbalist of, waarom niet, een rabbijn, moest zijn, heeft Steiner, hij die de zandloper, en het doodshoofd heeft gezien, tot mijn grote verwondering niet opgemerkt. Shame on you, Monsieur Steiner. 

Moraliteit van dit alles: 

Chardin was 35 toen hij het doek schilderde en hij wist wat hij deed. Het doek zal eerst in het bezit geweest zijn van de opdrachtgever, ik vermoed de afgebeelde man zelf. Pas jaren later zal het in andere handen zijn overgegaan om ten slotte in het Louvre terecht te komen waar het de titel kreeg van ‘Le philosophe occupé de sa lecture’.

George Steiner schreef zijn gebundelde essays van 1976 tot 1996. In 1996 op het ogenblik van het verschijnen van zijn ‘Passions impunies’ was de titel van het doek nog steeds de geregistreerde.

Je gaat me toch niet zeggen dat ik de eerste ben die dit zou opgemerkt hebben? Maar zelfs al ben ik de eerste niet, ik heb dan toch iets opgemerkt dat Steiner, die er  25 pagina’ over schreef had moeten opmerken.

Ik zal het hem eens ‘ooit’ laten weten. Hoe weet ik nog niet. Misschien via het Louvre of, ook in dit geval, is zwijgen misschien meer dan zilver.