En na mijn vlucht in het oneindige van de geest, Dante terug.

Opmerkelijk is het dat Dante zijn canto XXXI begint met te verwijzen naar de manier van spreken (linguaggio) van Vergilius die eerst het schaamrood op zijn wangen had gebracht en hem kort daarop opnieuw had gerustgesteld. Dante vergelijkt dit - een metafoor zoals er vele opgetekend liggen - met de speer van Achilles die volgens Ovidius, altijd iemand verwondde en daarna weer genas. Het kan van Dante niet gezegd worden dat hij zijn klassiekers niet zou gekend hebben.

Terwijl ze verder wandelen over de brede rand van de tiende gracht, deze met de helleput in het midden, hoort Dante een luid hoorngeschal dat schrikwekkend is, zelfs het geschal van Roland, de paladijn van Karel de Grote was niet zo schrikwekkend. Hij meent in de verte de torens van een stad te zien opduiken uit de duisternis die niet zo donker was als de nacht en niet zo klaar als de dag, maar hij vergist zich, want zegt Vergilius, die de hand van Dante vasthoudt, het zijn geen torens maar reuzen die daar staan en dichterbij gekomen zien ze hoe de reuzen met de helft van hun lichaam uitsteken boven de rand van de put.
De natuur, merkt Dante op, heeft er goed aan gedaan dergelijke Giganten en Titanen op aarde neer te zetten en aldus Mars deze handlangers te ontnemen.

(Wat zou die arme, schuchtere planeet Mars, de oorlogsgod, de mens wel kunnen aangedaan hebben in het verleden?)

Ik lees dit en stel me andermaal de vraag of Dante werkelijk meent wat hij schrijft, of hij wel geloofde in het bestaan van die reuzen, geloofde in al die verhalen die hij las in zijn klassiekers; geloofde in die oorlogsgod Mars en zijn helpers, de Titanen en Giganten.
En meer en meer wordt mijn oordeel hierover positief gekleurd. Hij geeft ons een beschrijving van een van hen: het gezicht even lang en kolossaal als de bronzen pijnappel van Sint-Pieters in Rome (nu in de tuin van het Vaticaan), het bovenlijf als drie Friezen staande op elkaar en de afstand van zijn hals tot zijn middel zeker zeven meter lang. Het is de gestalte van Nimrod, de koning van Babylonië, de bouwer van de toren van Babel die er schuld aan heeft: dat de wereld niet eentalig is.[1]

[1] Pur un linguaggio, nel mondo non s’usa. (XXXI: 78)