Canto XV is een vreemd geval – in feite is elk canto een vreemd geval - vooreerst antwoordt Dante niet op de vraag die Brunetto hem stelt naar de naam van zijn gids. Waarom zwijgt hij. Is hij benauwd of beschaamd of is hij te zeer onder de indruk van de aanwezigheid in de Hel van zijn leraar? Maar hij vernoemt Vergilius niet[1], wat uitzonderlijk is. Brunetto dringt zelfs niet aan, alsof het hem niet interesseren zou en wat meer is het is een van de weinige plaatsen waar Dante vouvoyeert.

Het meest opvallende is dat Dante, na de korte tussenkomst van Vergilius doet alsof hij Vergilius ignoreert wat zeker niet zijn gewoonte was, hij heeft geen antwoord voor hem als hij zegt: “Bene ascolta , chi la nota.”
Dante, Vergilius ignorerend, wil ook weten wie er zich nog op deze plaats bevindt. Ik zal er een noemen zegt Brunetto over de rest kan ik beter zwijgen. Ik zeg je alleen dat er onder hen vele geestelijken zijn en vele geleerden die schuldig zijn aan de zonde van onreinheid. Daar in de groep van de ongelukkige zondaars loopt Priscianus en ook Francesco d’Accorso[2]. En als je het weten wilt hij,

die door de knecht der knechten - Servus servorum Dei, een van de officiële titels van de Paus - overgebracht werd van de Arno naar (Vicenza aan) de Bacchiglio waar hij ten slotte na een leven vol ontucht stierf’, [3]

Van deze laatste versregel van Dante: ‘dove lasciò il mal protesi nervi’ is de vertaling ontleend aan Van Dooren.
Echter is dit vers niet zo eenvoudig te vertalen. Waar ik aan dacht waagde ik eerst niet te schrijven maar als Dante spreekt over de verkeerd gestrekte zenuw die hij achterliet [4](dan denk ik dat met dit vers heel wat anders wordt bedoeld.

André Pézard in zijn Dante, Œuvres complètes,[5] heeft er een hele uitleg over: Il suffit d’avoir l’esprit mal tourné, ici, pour imaginer que l’évêque s’en allant mourir sur les bords du Bacchiglione, ‘détendit ses nerfs mal tendus’, comme écrit Dante, c’est-à-dire comme écrit gracieusement l’abbé Monti: non già tutto il corpo mal proteso ma quella parte del corpo che é bello il tacere - beter te verzwijgen -, e di cui quell’attico (attische = geestige) monsignore fece tanto mal uso. Voilà du coup Andrea de’ Mozzi bon sodomite; et sodomites, par contagion Brunet Latin et les deux autres. Or jamais un chroniqueur ou un chansonnier n’a écrit un mot pour accuser de sodomie ‘ce monseigneur’ si richement brocardé par toutes les mauvaises langues de Florence, où l’on n’est guère naïf ni craintif; où la sodomie se voit à peu près au grand jour…

Het verbaast me dat Borges in zijn ‘essayos’ deze toch wel ongewone passage links heeft laten liggen. Als het me toegelaten is zou ik deze versregel 114, gezien de maatstaven van de eenentwintigste eeuw, vertalen als: waar hij zijn erecties achterliet/opgeven moest. Wat eigenlijk niet zeer Dante-achtig overkomt, maar hoe anders zijn Dantes woorden te begrijpen?
Maar er zijn er meer dan de genoemde vier, Brunetto zou er nog meer kunnen noemen maar hij moet verder want in de verte komt een andere groep afgelopen die hij mijden moet. Hij beveelt Dante zijn bij leven geschreven boek Tesoro aan en schiet dan weg als een hardloper uit Verona en dan wel niet als een deelnemer die verliest maar als een die wint.

[1] In canto VI van Purgatorio verloopt de ontmoeting met Sordello totaal anders.
[2] Celebre giurista che insegnὸ a Bologna ed a Oxford).
[3] Colui potei che dal servo de’ servi / fu trasmutato d’Arno in Bacchiglione, / dove lasciò il mal protesi nervi. (canto XV:112-114). Bedoeld wordt hier Andrea dei Mozzi die tot 1295 bisschop was van Firenze.
[4] protesi van protendere, strekken, uitstrekken en nervi meerv. van nervo, zenuw, -omwille van het rijmen met servi .
[5] Pagina 976/7