Woorden zijn niet zomaar woorden

Het is geen 'bon ton' om er de mening op na te houden dat het niet zo is dat iedereen het recht heeft om zijn mening altijd en overal te uiten maar alleen al het feit dat wie de vrije meningsuiting altijd en overal willen bewaren, een uitzondering moeten maken voor de mening die met dat principe in strijd is, laat zien dat de zelfreferentieproblematiek ook hier niet weg te werken is en dat zij de volgelingen van Voltaire en kortom de hele Verlichting een hak zet. In twee woorden: als de vrije meningsuiting niet beperkt mag worden, dan mag men ook van mening zijn dat zij beperkt moet worden, want ook dat is een vrije mening. Een bijzonder netelige kwestie weliswaar, die bijvoorbeeld ook de democraten een neus zet waar het volk een dictator kiest, zoals dat bijvoorbeeld het geval was toen Hitler aan de macht kwam.

Het probleem van de zelfreferentie is een bijzonder heikel thema in de filosofie en in de logica, vooral bekend van het theorema van Gödel, bestaande uit twee zogenaamde onvolledigheidsstellingen, met betrekking tot formele systemen: de eerste zegt dat er altijd onbewijsbare ware en bewijsbare valse uitspraken in formele systemen zitten en de tweede zegt dat er altijd onbeslisbare stellingen in zitten en een bevattelijke toepassing hiervan is de zogenaamde leugenaarsparadox: "Ik lieg". Als deze uitspraak waar is, dan is hij onwaar...

In samenhang met dit vaak als randprobleem terzijde geschoven doch essentieel probleem dat een verabsolutering van het recht op vrije meningsuiting a priori geheel onmogelijk maakt, moet inzake vrije meningsuiting in rekening gebracht worden dat woorden niet zomaar tekens of geluiden zijn die de werkelijkheid afbeelden ergens naast de werkelijkheid: net zoals alle andere dingen behoren ook tekens tot de wereld van de dingen en, afhankelijk van het wereldbeeld dat men aanhangt, kunnen ze zelfs worden beschouwd als meer wezenlijk dan stoffelijke zaken zoals tafels en stoelen (die overigens eveneens tekens zijn). Iemand die een ander met woorden beledigt, verraadt, bedreigt, beveelt, vormt of misvormt, grijpt dieper in het leven van die ander in dan wanneer hij die persoon bijvoorbeeld een kaakslag zou geven. De woorden waaruit de wet samengesteld is, de woorden die getuigen spreken voor de rechtbank, de beloften die verloofden aan elkaar doen, de afspraken onder een team van reddingswerkers: woorden zijn niet zomaar woorden, vaak heersen zij over trouw, waarde, veiligheid, gezondheid, zekerheid, geld, leven en dood.

Uiteindelijk zijn al deze zaken in feite afgeleiden van het eerst genoemde probleem van de zelfreferentie: de taal is geen afbeelding van de werkelijkheid die ernaast zou staan zoals ook het bewustzijn geen projectie is van het Zijn maar zij behoren elk tot de werkelijkheid, zoals alle andere dingen en wie niet bereid zijn om dit te beamen, bevinden zich nog in het Cartesiaans theater, in het tijdperk van het dualisme, analoog aan het (middeleeuwse) dualisme van lichaam en geest. In die oude opvatting is sprake van niet één maar twee werelden, waarbij de ene de andere afbeeldt, al ligt het wel iets ingewikkelder dan zo gezegd.

Het bevel van een overste aan zijn onderdaan om een kar voort te trekken, resulteert in een verandering in de fysieke wereld die meer om het lijf heeft dan alleen maar het trillen van stembanden, lucht en trommelvliezen. Omgekeerd is een toneelstuk dat wordt opgevoerd door acteurs en met allerlei attributen (die overigens vaak heel schematisch en rudimentair zijn zoals in Dogville van Lars von Trier waar ze bijna helemaal ontbreken) bedoeld als een louter teken en het publiek verwacht ook niet dat de acteurs na afloop van het stuk hun rol nog blijven verder spelen of dat de attributen op de planken ook echte landschappen of meubelstukken zijn.

Als (met woorden) wordt afgesproken dat (gedurende het toneelstuk) mensen 'slechts' sprookjesfiguren (/tekens) zijn of, andersom, als wordt overeengekomen dat het bevel 'Duw!', wat aanvankelijk een immaterieel teken lijkt, in staat is om een zware kar te verplaatsen, illustreert zulks andermaal hoe afspraken (die van woorden zijn) zowel van stoffelijke dingen, immateriële tekens kunnen maken als zij in staat zijn om met immateriële tekens, karrenvrachten te verplaatsen in de wereld van de stof. Er zijn, kortom, geen twee werelden en meningsuitingen zijn activiteiten die zich in dezelfde (complexe) wereld bevinden waarin ook bokskampioenschappen plaatshebben en voetbalmatchen.

Deel uitmakend van de wereld kan men bepaalde uitspraken doen over de wereld waarbij de proef op de som kan worden gemaakt of die uitspraken waar of onwaar zijn, zodat onbesliste discussie uitgesloten is, maar dat geldt niet voor alle uitspraken en, meer nog dan dat: het geldt vooral voor bijzonder banale beweringen en in geen geval voor de meest betekenisvolle gezegden. Wie een zak meel verkoopt met op de zak vermeld het gewicht van één kilogram, kan voor een rechter worden gedaagd als de inhoud van die zak slechts een halve kilogram bedraagt omdat het principieel mogelijk is om de zak te wegen: de uitspraak op de zak vermeld is beslisbaar. Beloften daarentegen zijn helemaal niet beslisbaar: wanneer mensen aan elkaar trouw beloven voor het leven, kan de waarheidswaarde van wat zij zeggen, pas beslist worden door de tijd, wat wil zeggen: op het ogenblik dat een van beiden hetzij ontrouw is, hetzij overlijdt. Niemand zal het echter in zijn hoofd halen om op een trouwfeest de draak te gaan steken met de huwelijksbeloften van de gehuwden omdat dit expliciet respectloos zou zijn, terwijl elke mens recht heeft op respect.

Maar niet alleen beloften zijn onbeslisbaar op de wijze waarop banale uitspraken beslisbaar zijn, ook vragen zijn noch waar noch onwaar terwijl ze toch niet zinledig zijn, meer bepaald omdat zij een antwoord mogen verwachten of dat althans hopen. Een bevel is evenmin beslisbaar, het is een uitspraak die beantwoord wordt door een daad, die eventueel een gesproken antwoord kan zijn maar evengoed een andere fysieke actie. Op analoge wijze is een geloofsbelijdenis, die immers een uitingsvorm is van trouw, even onbeslisbaar als een huwelijksgelofte: zij is waar noch onwaar maar allerminst zinledig, precies zoals een huwelijksbelofte dat is of een eed. Daarom ook zou het slechts getuigen van een gebrek aan respect wanneer iemand de draak zou steken met de beloften, de geloften of het geloof van een ander.

Echter, de tragedies van de aanslagen hebben in feite maar weinig te maken met een al dan niet voorgewende religiositeit: zij zijn hetzij authentieke, hetzij voorgewende en hetzij onbeheerste, hetzij voorgewend onbeheerste uitingen van woede, echt of schijnbaar opgewekt door al dan niet bedoelde beledigingen. Het georganiseerde karakter van de aanslagen laat echter sterk vermoeden dat het niet gaat om spontane, persoonlijke woede-uitbarstingen maar wel om een geijkte strategie gericht op verlamming en conditionering middels het aanjagen van angst, het met geweld afdwingen van onderwerping of dus een vorm van eigenlijke oorlogsvoering in de bijzonder onsportieve gedaante van 'hit and run' ofwel als zelfmoordaanslag. Dat laatste geval is pas verklaarbaar als daders verondersteld worden achter de daders. En ook hier geldt dat woorden niet zomaar woorden zijn: met deze moordenaars onderhandelen betekent hetzelfde als zich aan hen onderwerpen.

(J.B., 3 november 2020)