Het probleem van lichaam en ziel

Aflevering 3: Pasen

De kaars offert zich aan de vlam. De wassen kaars offert zich aan de ongrijpbare vlam. De stoffelijke kaars offert zich aan de onstoffelijke vlam. De individuele stoffelijke kaars offert zich aan het universele vuur van haar vlam. Het vuur transformeert de was van de kaars in roet en rook maar ook in de warmte die leven schenkt. De kaars wordt kleiner, de hoeveelheid warmte neemt toe. De kaars raakt opgebrand, in haar warmte wassen bloemen, geen wassen bloemen doch levende want groeiende. Activiteit transformeert stof tot geest. Het lichaam wordt ouder en takelt af, de geest die eraan ontspruit wordt jonger en leniger en komt steeds dichter bij de grote 'moedergeest' en nadert de Waarheid.

Er is geen betere bestemming denkbaar voor de was van de kaars dan op te branden voor het vuur dat heilig is omdat het heiligt, omdat het heel maakt, omdat het wat dood is, geneest en het geneest het dode in die mate dat het levend wordt en zo dankt alle leven zichzelf aan de zon. Op hun beurt zijn de levende lichamen de kaarsen die pas in de activiteit van hun branden de ware bestemming vinden: het vuur nestelt zich in hun schoot en doet daar het leven branden, brengt het tot volle bloei en doet de geest daaruit ontvonken. Zo dragen de lichamen de geest door de wereld en zij ontsteken op hun beurt vele anderen, zodat wat eerst van dode was was, in een levend lichaam wordt veranderd; zodat wat eerst koud was, warm wordt; zodat wat eerst verzonken was in diepe slaap en onbewust, tot bewegen komt, tot lopen, tot dansen, tot spreken, tot zingen.

Het zingen van het vuur zindert doorheen de ganse kosmos en probeert hem te verlichten, ontelbare zonnen houden het vuur al licht schenkend vast en broeden met engelengeduld de eieren van de geest uit. Het ei vindt geen betere bestemming dan door het kuiken verorberd te worden, de schaal wordt open gepikt en afgeworpen, het kuiken wordt vogel, krijgt vleugels en verheft zich met het allermooiste gezang dat ooit op aarde werd gehoord tot in de hoogste sferen om daar geheel onttrokken aan de zwaarte van de stof, met het onverhoopte wonder van het vliegen hulde te brengen aan de geest van het vuur, dat de levenschenkende warmte blijkt maar meteen ook het geestrijke licht dat zichtbaar maakt wat is.

Wie vervuld van geest ten slotte goed hebben leren kijken, moeten het op den duur ook zien: dat er geen einde te bespeuren valt aan wat eenmaal is opgeklommen uit de diepten van de kosmos die wij voor duisternis hielden tot op de dag dat wij ontdekten dat wat wij eerst voor graven hielden, schatkamers zijn. Zoals wij nu ook weten dat in de diepst verborgen kloven van de oceaan, onderzeese vulkanische vonken het leven doen ontstaan. Dit eindeloos zichzelf overtreffende zijn - stof, door vuur verbrand tot warmte, leven, geest en dan nog een eindeloze serie van steeds hogere vormen waarvan alleen de kunst een idee kon geven - is misschien wel datgene wat met Pasen wordt gevierd.

(J.B., 6 april 2022)

Het probleem van lichaam en ziel

Aflevering 2: Conditionering, determinisme en vrijheid

Reductionisme, dat is de basis van de menigvuldige misvattingen over de relatie tussen lichaam en geest waarvan het materialisme en het idealisme de meest bekende zijn. Ook de moderne werkelijkheidsopvatting van het zogenaamde microreductionisme is daarmee verwant en het grote drama is dat deze aanvankelijk louter positief wetenschappelijke opvatting in bij uitstek de moderne fysica ook in het werkelijkheidsbeeld als zodanig is naar binnen gesluisd zodat dit werkelijkheidsbeeld in wezen geperverteerd is: wijsgeren die deze benaming eigenlijk niet verdienen, hebben geheel arbitrair gesteld dat de grond van de werkelijkheid als zodanig bestaat uit de aannames die een zekere fysica funderen, terwijl de fysica zich sowieso welbewust beperkt tot de stoffelijke werkelijkheid. Alleen al het bestaan van betekenisvolle zinnen, kunst en humaniteit zetten elk reductionistisch filosofisch gedrocht te kijk als een van de schromelijkste aberraties uit dit tijdperk van verblinding, leugen en bedrog. Een exponent daarvan vindt men in de 'filosofische' meningen van Daniël Dennett en zijn volgelingen alsook in de 'ethiek' van figuren zoals Peter Singer en andere aanhangers van het sentiëntisme.

De kern van het reductionisme is in wezen de-subjectivering: men doet daarbij alsof er een werkelijkheid op zichzelf bestaat, dit wil zeggen, zonder dat er subjecten hoeven te zijn die daarvan deel uitmaken en voor wie deze werkelijkheid betekenis heeft. Zo zou men er dan vanuit gaan dat een hamer op zich kon bestaan, dus zonder gebruiker. Of een Nederlandse zin, zonder een mens die deze zin uitspreekt of begrijpt. Of een ganse kosmos... zonder bewustzijn. Het is bijna niet te vatten hoe aanhangers van het reductionisme niet blijken in te zien dat de dingen samenvallen met hun betekenis, die eigenlijk hun 'geest' is, terwijl hun materiëel-energetische component slechts hun drager is of dus hun 'lichaam', zoals ook het woordbeeld of de klank het lichaam is van een woord, waarvan de betekenis, die in een heel andere wereld bestaat dan de energetisch-materiële, zijn geest is. Het is dan uiteraard de geest die de woorden voortbrengt teneinde bijvoorbeeld iets betekenisvols te kunnen mededelen aan een ander, die weliswaar aanvankelijk alleen maar geluiden waarneemt met het gehoorzintuig maar die deze klanken dan terug omzet in de daaraan toegekende betekenissen welke zij voor iedereen die van het taalgebied in kwestie deel uitmaakt, behouden dankzij het principe van de trouw of het zich onderwerpen aan eens gemaakte afspraken.

De neiging tot reductionisme kan nu nergens anders zijn oorsprong vinden dan in de drang om te heersen: zoals een dictator zijn onderdanen wil herleiden tot een massa van allemaal dezelfde individuen teneinde hen te kunnen manipuleren en hen te kunnen inzetten als een aan hem gehoorzaam instrument, zo ook wil men de werkelijkheid reduceren tot een constructie bestaande uit zogenaamde 'elementaire bouwstenen'. Wat een vergissing is, zoals reeds Augustinus van Hippo (354-430) opmerkte, alleen al omdat de werkelijke dingen helemaal niet geconstrueerd zijn: dat lijkt alleen maar zo omdat wij kijken met de bril van de ingenieur die met stenen een huis bouwt en die met bomen een bos fabriceert, terwijl stenen noch bomen maaksels zijn, trouwens evenmin als de mensen waaruit dictators gehoorzame massa's pogen te maken. Het is zonde om mensen te herleiden tot bouwstenen van een massa omdat deze reductie een feitelijke genocide vooronderstelt.

Het fabriceren van gehoorzame massa's uit mensen is pas mogelijk nadat die mensen eerst ontmenselijkt werden om daarna dienst te kunnen doen als de manipuleerbare grondstof, de lege hulzen waaruit de dictator zijn manipuleerbare massa construeert. Ofschoon het er alle schijn van heeft dat een massa is opgebouwd uit mensen, is dat allerminst het geval en daarom ook overstijgt de massa allerminst de mensen waaruit een dictator haar lijkt te construeren: de massa is een fabricaat uit ontmenselijkte mensen, zoals de inhoud van een beenhouwerij bestaat uit eerst gedode dieren. En zoals mensen onvergelijkbaar veel meer zijn dan de massa (die uit mensen lijkt te zijn geconstrueerd terwijl dat niet het geval is omdat het om ontmenselijkte individuen gaat), zo ook overtreffen cultuurproducten zoals kasten en huizen geenszins de levende bomen waaruit ze zijn gemaakt omdat zij gefabriceerd worden uit afgezaagde, dode bomen. Evenzo overtreft de cultuur zelf nimmer de natuur waarop dit menselijk maaksel vegeteert en zo bijvoorbeeld is het ook de grootste frustratie van elke kunstenaar te moeten beseffen dat zijn werk de natuurlijke schoonheid nooit kan evenaren: aan de schepping kan hij op de keper helemaal niets toevoegen, in het beste geval kan hij er slechts naar verwijzen.

Bij het bruikbaar maken van mensen voor de vorming van een massa die zijn gehoorzaam instrument moet zijn, dient een dictator vooreerst de vrijheid of de vrije wil aan de te onderwerpen individuen te ontnemen. In het communisme gebeurt dat vanuit een ideologie die stoelt op mechanismen van conditionering verbonden met de theorie van de Russische psycholoog Ivan Setsjenov (1829-1905), evenwel toegeschreven aan diens volgeling, de allerminst communistisch gezinde Russische fysioloog Ivan Pavlov (1849-1936), die voor zijn spreekwoordelijke hond(en) in Sint-Petersburg een standbeeld liet oprichten. De Amerikaanse psycholoog Burrhus Skinner (1904-1990) ontwikkelde een op conditionering gebaseerde gedragstheorie, het (radicaal) behaviorisme. In het filosofisch behaviorisme wordt ook het denken (dat als een vorm van gedrag wordt gezien) als volledig geconditioneerd beschouwd, wat uiteraard bijzonder reductionistisch is. Wie deze opvattingen zijn toegedaan, blijken niet in te zien dat het determinisme (van de dode stof en van de geconditioneerde levensfuncties) niet alleen feitelijk is maar tevens een conditio sine qua non voor de mogelijkheid van de vrije wil, zodat de twee elkaar allerminst uitsluiten: vrijheid vergt anticipatie en anticiperen is pas mogelijk als men kan inschatten wat te gebeuren staat, waartoe deterministische wetten een absolute voorwaarde zijn.

(J.B., 5 april 2022)