deel 2

Elke katholiek en dus het gros van de bevolking kent het verhaal van de erfzonde ofschoon niet zo heel veel mensen weten dat in die geschiedenis het geheim van onze werkelijkheid zelf schuilgaat. Over de erfzonde werd veel geschreven maar de kern van de kwestie komt in twee woorden neer op de tragedie van het verlies van onze oorspronkelijke menselijke vrijheid.

In het paradijs verbiedt God de mens te eten van de vruchten van de boom van de kennis van goed en kwaad. Dat verbod schenkt hem de keuzevrijheid om het al dan niet in acht te nemen en daarmee ook de vrijheid zonder meer. Aurelius Augustinus sprak over de vrijheid om al dan niet te zondigen, over de toestand van het kunnen zondigen - in het Latijn: posse peccare.

Maar een ingrijpende toestandsverandering treedt op waar zijn nieuwsgierigheid de mens doet eten: hij zondigt en zo belandt hij in een nieuwe toestand, een toestand waarin hij nu eenmaal gezondigd hééft, zodat hij niet langer kan kiezen om al dan niet te zondigen: de mens is zijn vrijheid om al dan niet te zondigen kwijt; hij is zijn vrijheid zonder meer kwijt. Augustinus spreekt hier over de toestand van na de zondeval als over een toestand van niet kunnen niet zondigen - non posse non peccare: voortaan zijn we gedoemd om in zonde te leven.

Het erfzondeverhaal vertelt ons hoe wij onze oorspronkelijke vrijheid verloren en meteen leert het ons ook dat wij die vrijheid niet zozeer te danken hadden aan een daad maar veeleer aan een gelofte. Wij bevrijden onszelf niet door in de werkelijkheid in te grijpen maar wel door er met een zeker vertrouwen in te berusten. Het ondervragen van de werkelijkheid - en dat is waar het in elk wetenschappelijk engagement om gaat - zou uit den boze zijn omdat het fundamenteel berust op wantrouwen, terwijl alleen een blinde overgave aan de Schepper ons geluk kon garanderen. Het overtreden van de goddelijke geboden - de zonde - beperkt onze vrijheid en zo ook ons bestaan zelf, terwijl het onderhouden ervan ons ten volle laat leven.

Zozeer zijn wij intussen gewend aan het wetenschapsgeloof dat wij ons de vraag helemaal niet meer stellen naar het uiteindelijke morele gehalte ervan. Door het in twijfel trekken van de meerwaarde van de wetenschappelijke attitude welke zomaar met de studiezin wordt vereenzelvigd, brengt men zich vandaag in bijzonder moeilijke papieren omdat dit in een tijd waarin de wetenschap de plaats van de religie heeft ingenomen als heiligschennis wordt ervaren. Toch is het niet slechts geoorloofd maar intussen zelfs van levensbelang om er op te wijzen dat de werkelijkheid pas zichzelf kan zijn dankzij het vertrouwen terwijl het afdwingen van antwoorden van de natuur een tactiek is naar het voorbeeld van de middeleeuwse folterpraktijken, wat dan ook de bekentenissen - de onderzoeksresultaten - navenant maakt. De wetenschappelijke kennis is met andere woorden een amalgaam van afgeperste antwoorden op vragen die in feite de werkelijkheid geweld aandoen. En het vertrouwen of de berusting in het niet-weten is in wezen het zaad van al wat is.

In wat andere bewoordingen kon men ook stellen dat onze werkelijkheid pas bestaat doordat zij zich ervan weerhoudt zichzelf als autonoom te manifesteren. Wij bestaan bij de gratie van ons niet-bestaan, of eerder nog bestaan wij enkel in een zekere afhankelijkheid - ons zijn hangt ten langen leste af van de erkenning door een ander. Als we nu in acht nemen dat we bestaan in de mate dat we vrij zijn, dan kunnen we, het erfzondeverhaal indachtig, ook begrijpen dat het met ons bestaan gesteld is zoals met onze vrijheid: we bestaan omdat we ons bestaan niet op de proef stellen, omdat we het in het midden laten, omdat we er blindelings op vertrouwen.

Meteen houdt deze stelling in dat we ons bestaan ook dreigen te verliezen van zodra we het aan een (wetenschappelijk) onderzoek gaan onderwerpen. De wetenschappen kwantificeren werkelijkheden die in wezen kwaliteiten zijn en zo kan men ook zeggen dat het identificeren van de dingen met bepaalde kwantificeringen ervan, de werkelijkheid verarmen en zelfs vernietigen. Het opdringen van onze maatstaven aan de werkelijkheid is een reductionisme dat zich onvermijdelijk zal wreken omdat wij aldus de tak afzagen die ons draagt. En in dit licht weergalmen spontaan de oudtestamentische goddelijke woorden gericht aan de onterecht ontevreden en opstandige mens:

"Waar waart gij, toen Ik de aarde grondde? Geef het te kennen, indien gij kloek van verstand zijt.

Wie heeft haar maten gezet, want gij weet het; of wie heeft over haar een richtsnoer getrokken?

Waarop zijn haar grondvesten nedergezonken, of wie heeft haar hoeksteen gelegd?

Toen de morgensterren te zamen vrolijk zongen, en al de kinderen Gods juichten." (3)

Het beperken van de zinvolle uitspraken tot enkel deze die experimenteel verifieerbaar zijn is het reduceren van de mogelijkheden welke de taal ons biedt tot een onooglijke fractie ervan en meer bepaald tot het triviale gedeelte dat op de keper beschouwd helemaal geen taal nodig heeft. Geboden, verboden, beloften maar ook alle nuances die de rijkdom van de taal zelf uitmaken, zouden dan moeten worden geschrapt als wartaal terwijl alleen steriele uitdrukkingen bleven welke niet gronden in het leven zelf doch in een stramien van door minder of meer verstandige geesten vastgelegde en per definitie voorlopige maar altijd reductionistische axiomata. (4)

Werkelijkheden kunnen des te exacter worden uitgedrukt in de mate dat ze ook armer aan inhoud zijn. Het punt (x,y) wordt exact bepaald in het vlak dat geconstitueerd wordt door een gecoördineerd assenstelsel (X,Y) omdat het elke verdere inhoud mist en dat betekent dat de beschrijving met coördinaten van het gezochte punt, ook met het wezen van dat punt zelf samenvalt. Een punt in het vlak is inhoudelijk arm omdat het slechts een idee is, het heeft geen bestaan los van het bestaan dat wij daaraan eerst hebben toegekend, het bestaat niet anders dan als zijn beschrijving, het is zijn beschrijving zelf. Heel anders is het gesteld met de vele mogelijke beschrijvingen van bijvoorbeeld de zon, mijn schoen en uw buurvrouw: zij kunnen eventueel wel worden gesitueerd in de ruimte en in de tijd maar zij zijn reële dingen of personen, zij zijn oneindig veel meer dan hun positie en zij kunnen nooit uitputtend worden beschreven of gedefinieerd. Wanneer een onderwerp reëler wordt, wordt het ook onmogelijker om te zeggen wat het is en over menselijke personen kan men zelfs niet zeggen dat zij iets zijn omdat men hen sowieso tekort doet waar men hen objectiveert. Van wat werkelijk is, kan slechts een schaduw in onze geest naar binnen vallen, zo zou Plato het misschien zeggen.

Dat wij tekort schieten in onze beschrijvingen van de werkelijkheid is derhalve een bijzonder misleidende uitdrukking omdat zij het doet uitschijnen alsof de werkelijkheid zich principieel wel laat beschrijven terwijl de mislukking daarvan helemaal voor rekening van de beschrijver is: als de beschrijving maar keurig genoeg was, dan zou zij in staat zijn om de realiteit te omvatten, zo suggereert zij. Maar in feite blijft de kloof tussen de dingen of de personen enerzijds en anderzijds hun beschrijvingen, fataal onoverbrugbaar. Dat wil echter ook zeggen dat de waarheid a priori een bijzonder leugenachtig beestje is. Spreken mag dan zilver zijn: zwijgen is voor immer goud.

Het verzaken aan de neiging om ervaren werkelijkheden onder woorden te brengen, kan voor een schrijver een teken van luiheid zijn maar getuigt in een ander licht ook van een soort van generositeit omdat het vastpinnen van de dingen op hun beschrijvingen iets weg heeft van verraad in de betekenis van verklapping. Een verklapping betreft bijna spontaan een geheim en een geheim dat verklapt wordt, houdt op een geheim te zijn, het wordt gemeengoed, het verliest zijn kracht die het putte uit onze onwetendheid. Men herinnere zich de belastingcontroleur die slechts een klein deel van de mensen effectief bezoekt terwijl iederéén zich gedraagt alsof hij gecontroleerd zal worden: zijn invloed is te danken aan de onwetendheid omtrent zijn komst, die geheim moet blijven en indien men zijn bezoek kon voorspellen, dan verdween die invloed onverwijld. Maar nu is álles invloed, en zo is alles er dankzij zijn geheim karakter, zijn onuitdrukbaar wezen dat met zijn werkelijkheidswaarde samenvalt.

In de paradijselijke toestand is men vrij om al dan niet te eten van de vruchten van de boom van de kennis. De duivel zegt aan de mens dat áls hij eet, hij niet verdoemd zal zijn doch gelijk aan God zal worden. De mens wéét op de keper beschouwd helemaal niet wat er zal gebeuren als hij zondigt, maar wat hij wél weet is dat hij dan zijn gelofte aan zijn Schepper breekt. Hij kan het paradijs behouden door zijn gelofte te behouden en niet in te gaan op de verleiding welke Gods tegenstrever aan hem voorhoudt. De mens blijft met andere woorden vrij zolang hij de vrijheid die hij bezit, geheel onbenut laat. Of zo lijkt het althans, want ofschoon het eten van een vrucht lastiger lijkt dan ze gewoon aan de takken te laten hangen en verder helemaal niets te doen, vergt het bieden van weerstand aan de verzoeking van de duivel ongetwijfeld veel grotere inspanningen dan het toegeven daaraan. Wat iemand doet, speelt zich met andere woorden af in meer werelden dan alleen maar in de tastbare wereld van materie en energie, en dat in die andere werelden ook andere wetten gelden, blijkt duidelijk, alleen al uit het feit dat wij kunnen ervaren dat het verzaken aan de fysieke inspanning die een daad tenslotte lijkt, vaak veel lastiger kan zijn dan het voltrekken ervan. Onze handelingen zijn derhalve niet te herleiden tot de som van alle grote en kleine bewegingen in de ruimte en in de tijd; zij zijn meer en anders dan de energieën welke worden gespendeerd; zij blijken zich zelfs af te spelen in een wereld die zich verhoudt tot de materieel-energetische zoals een mens zich verhoudt tot zijn schaduw.

Wat werkelijk bestaat, speelt zich af in het voor ogen van vlees volstrekt onzichtbare en in het voor vleselijke oren volstrekt onhoorbare, in het ontastbare, in het onberekenbare. Wat écht is en wat er echt toe doet, treedt niet binnen in de wereld van de stof en houdt zich op in het geheim waar al het ongezegde zich mag troosten met het edele gezelschap van het onzegbare. De dingen bestaan in de mate dat zij uniek zijn en derhalve onderscheiden van het gemeengoed, volkomen geheim, onverraden, onverklapt en ongemanifesteerd in het stoffelijke dat immers erodeert. Meer zelfs: de wereld van de stof getuigt van hogere en ontastbare werkelijkheden door op uitgelezen ogenblikken zichzelf op te heffen voor de ogen van wie er niet in slagen om hem op eigen kracht te overstijgen.

Zolang ik niet kijk wat er onder de pokerhoed zit, blijven alle mogelijkheden open; als ik dan ook niet kijk en ik schud de hoed, dan is de toestand van de stenen van zopas niet slechts ongezien gebleven maar tevens geheel onbestaand. Dat is met zekerheid zo omwille van het feit dat de tekens op de vlakken van de dobbelstenen niet de minste betekenis en derhalve niet het geringste bestaan hebben los van diegene die hun betekenis kent. Alles aan de stenen en aan het spel bestaat pas bij de gratie van betekenissen, incluis de vlakken van de stenen en de stenen zelf. Zonder het waarnemend bewustzijn is er slechts de chaos die er ook was in den beginne, vóór de komst van het Woord.

deel 3

Dat werkelijkheden hun kracht en hun gehele zijn uiteindelijk ontlenen aan hun geheim karakter terwijl wat enkel uiterlijke schijn is en leeg vanbinnen, niets in petto heeft en ook niet bestaat, geldt ook voor de werkelijkheidswaarde van activiteiten en van handelingen. Bewegingen die worden uitgelokt door externe invloeden, door zenuwtrekken of door ongeordende prikkels allerhande, verdienen de naam van handelingen niet; zij zijn reacties, impulsen of reflexen, waarbij bijvoorbeeld het slaan van een hand niet door het verstand en de wil wordt veroorzaakt maar door het gekriebel op de huid veroorzaakt door een insect. De wesp beveelt mijn hand naar haar te slaan, de regenboog beveelt mijn ogenbollen in zijn richting te draaien, de dorst beveelt mij water te drinken, de kniepeesreflex beveelt mijn onderbeen om te schoppen, een prikkel binnenin mijn neusholte doet mij niezen en de macht der gewoonte zorgt ervoor dat als ik er op uit trek, ik mij op weg naar mijn werk blijf begeven, ook al ben ik al jaren met pensioen. Geen van die bewegingen wordt door een bewuste wil gestuurd en daarom ook zijn het geen echte activiteiten, het zijn acties zonder inhoud of planning, ze zijn perfect voorspelbaar en derhalve ook uitlokbaar. Hun bestaan maakt het mogelijk dat de hele wereld jammer genoeg maar al te vaak gestuurd wordt door wezenloze entiteiten die op de mens vegeteren en die hem aldus van zijn energie beroven en ook van zichzelf - denk aan de reclame die het koopgedrag regelt, dat op zijn beurt winstzoekende activiteiten in gang zet, welke niet noodzakelijk en veeleer niet dan wel het goede bevorderen. Door de wil gestuurde activiteiten daarentegen, verbergen zichzelf gedurende de hele tijdspanne van de planning en de voorbereiding, zij anticiperen op de werkelijkheid vooraleer zij zich manifesteren en zij halen ook hun hele kracht uit de aan henzelf voorafgaande periode van voorbereiding in het ongeziene.

De werkelijkheid zelf tenslotte, het geheel van alle gebeurtenissen die samen de wereld uitmaken, put uit een geheim met een wel oneindige omvang, want dat is het minste wat men kan zeggen over de toekomst. Voor ons, die aan de andere kant staan van de lijn, lijkt het alsof de toekomst er helemaal niet is; wij zeggen voorzichtigheidshalve dat zij er "nog niet" is, want ergens weten wij dat zij eraan komt, dat zij naar ons toe komt, dat zij zal overgaan in het heden; wij begrijpen immers dat het zich voortdurend vernieuwende heden niet kan opduiken uit een niemandsland. Indien de toekomst niet reeds 'ergens' was, dan zou het heden stilstaan, onveranderlijk, bevroren, versteend. De toekomst is het oneindig reservoir waarin elk ogenblik dat komen moet, wordt voorbereid, gepland en door een wil gestuurd die wij niet zien zoals ook niemand in staat is om onze eigen planning en wil waar te nemen die voorafgaat aan wat wij verwezenlijken.

Het geheim karakter van alle werkelijke dingen houdt ook verband met het feit dat alles wat bestaat, in wezen niets anders is dan zijn betekenis, die op haar beurt noodzakelijkerwijze met het bewustzijn van subjecten is verbonden maar tevens is het gelinkt aan de stoffelijkheid welke met de levende lichamen van subjecten samenhangt. Een hamer heeft een specifieke betekenis voor ons, het is een gebruiksvoorwerp en was het dat niet, dan kon het enkel nog een kunstvoorwerp zijn, zoals de pijp van René Magritte die geen pijp is. Maar ook suiker en zuurstof hebben een specifieke betekenis voor ons, ook als we dat niet begrijpen, omdat ons lichaam deze stoffen nodig heeft om in leven te blijven. Dat ons lichaam zuurstof en suiker nodig heeft om te kunnen leven, maakt deze stoffen betekenisvol voor ons, ook als wij helemaal geen kennis hebben van hun werking. Hun werking voltrekt zich dan in het geheim, zij is een geheim, zij is één van de ontelbare geheimen die samen het bestaan dragen. Wanneer wij uitpakken met onze kennis en met onze wetenschappen, dan gedragen wij ons alsof wij de geheimen die ons bestaan dragen, hebben blootgelegd; alsof er helemaal niets méér was dan datgene wat wij zien, horen, voelen en weten. Geen dier zou ooit zo'n onzin beweren, elk beestje trekt zich voortdurend schuw in zijn hol terug bij het geringste gerucht of geruis waarvan de oorsprong duister is, en zou het dat niet doen dan ware het alras een vogel voor de kat. Misschien moest het hedendaagse mensenbeest dat vergeleken bij de andere soorten eigenlijk nog piepjong en onervaren is, daar maar eens gauw een voorbeeld gaan aan nemen.

(J.B., 5, 13 en 18 augustus 2013)

(2) De waarheid is een zaak van recht - zie: http://www.bloggen.be/bethina/ , o.m. de stelling 83.
(3) Job 38: 4-7, volgens: http://www.online-bijbel.nl/bijbelboek/Job/38/ .

(4) Voor een uitgebreide kritiek op het reductionisme, zie: http://www.bloggen.be/bethina/ , de eerste paragrafen van "een zeer beknopte blik op het centrale thema van deze tekst" en eventueel het eerste deel van de tekst zelf.