El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha is een van de beroemdste verhalen uit de wereldliteratuur maar minder bekend is dat zijn auteur, Miguel de Cervantes Saavedra, die op 24-jarige leeftijd aan de oorlog tegen de Ottomanen bij Lepanto een verlamde hand overhield (vanwaar zijn bijnaam el manco de Lepanto), in 1575 werd buitgemaakt door Barbarijse zeerovers en als slaaf werd meegenomen naar Algiers waar hij na verschillende vergeefse ontsnappingspogingen in 1580 werd vrijgekocht. Deze 'Barbarijse zeerovers' - 'Barbarijs' of 'Berbers' - waren 'renegaten' of 'afvalligen', door Cervantes zelf getypeerd als gewetenloze, dubbel spel spelende criminelen: zij gaven zich uit voor eerbiedwaardige burgers terwijl zij leefden van het losgeld van door hen in de boeien geslagen christenen. (1)

            Vanaf die tijd tot 1830 was de slavernij 'in volle bloei' en niet alleen particulieren verdienden de kost met het schaken en verkopen van mensen - bij voorkeur op zee doch ook door het overvallen van dorpen - maar ook de staten beoefenden deze onmenselijke doch meestal zeer winstgevende praktijk. Zo maakten Algerijnse piraten tussen 1520 en 1830 zowat 760.000 Europeanen tot slaaf. De Sultan van het Ottomaans rijk (dat eigenlijk het midden hield tussen een piratenbende en een staat) eiste belastingen in de vorm van kinderen ('devºirme') die dan werden klaargestoomd voor zijn leger. (2) De eigenlijke staten tenslotte maakten miljoenen slaven buit, vaak onder het patronaat van de Heilige Stoel, zoals ten tijde van de Spaanse conquistadores in Latijns-Amerika met het zogenaamde requierimento. (3)

            Deze praktijken gaan vandaag onverminderd door, bijvoorbeeld in Saoedi-Arabië waar massaal Indiërs onderbetaald worden tewerkgesteld zodat zij in feite eeuwig aan de slag moeten blijven om de terugreis naar hun land van herkomst te kunnen financieren en hetzelfde gebeurt in het rijke noorden met de handel in seksslavinnen en evenzeer in de massale uitbuiting van mensen in hun eigen (ontwikkelings)land door allerlei Westerse bedrijven die op die manier fortuin maken en grote sier. Onlangs werd berekend dat elke westerling zijn levensstandaard dankt aan ongeveer vijftig slaven in de zogenaamde derde en de vierde wereld. Los daarvan zouden vandaag wereldwijd zowat 36 miljoen mensen als (echte) slaaf worden uitgebuit. (4)

            Het is een vreemde paradox dat onze wereld bijzonder moeizaam wordt opgebouwd door talloze dag in dag uit hardwerkende mensen die aan hun labeur maar net genoeg overhouden om in leven te kunnen blijven en er tenslotte aan creperen terwijl de meest winstgevende activiteiten - zoals de slavenhandel - helemaal niets toevoegen aan de wereld maar daarentegen veel vernielen en alleen maar ellende brengen. Een vrachtschip volgeladen met slaven maakt van de handelaar in kwestie in een mum van tijd een rijk en invloedrijk persoon, klaar om naar het presidentschap te dingen en hetzelfde doen alle fabrieken in (meestal door dictators gerunde) gebieden waar niemand ooit over sociale bescherming of minimumlonen heeft gehoord. Van moordende drugs worden alleen de handelaren rijk, zoals de Kennedy's met hun handel in verboden alcohol destijds (om met dit voorbeeld maar in het veilige verleden te blijven) terwijl de gebruikers vaak worden getypeerd als "slachtoffers op het altaar van het gouden kalf". Sluwe en gewetenloze lui verslaven breinen aan harddrugs zodat de slachtoffers in kwestie tot alles bereid zijn om die drugs te kunnen bemachtigen: ze verkopen lichaam en ziel, organen en overtuigingen, beroven wie ze kunnen, liegen en moorden. De handelaren maken in geen tijd gigantische fortuinen maar de eigenlijke opbrengst van die bezigheden is nul: drugs voegen niets toe aan onze wereld, behalve dan ellende. Alleen noeste en uitputtende arbeid kan de wereld beter maken terwijl wie hem vernietigen en oorlog voeren, fortuin maken in geen tijd.

            Het ene dier eet het andere op en als het genoeg gegeten heeft, staakt het de jacht en het rust maar het verzamelen van rijkdom kent geen rust. De volle maag geeft een signaal aan de hersenen dat zij mogen slapen maar een geldbeugel lijkt wel het tegenovergestelde te doen: hij geraakt niet vol want geld is slechts een getal en de verzadiging blijft uit: naarmate het getal op de bankrekening groeit, nemen ook de honger toe en het gevoel van leegte. De geldbeugel blijkt niet vergelijkbaar met een maag maar veeleer met een bodemloze put, zoals elke zucht of verslaving: zij komen niet tegemoet aan een reële behoefte, zij maken de nood slechts groter. Maar boven alles brengen zij mensen in een vreemde waan.

            De waan dat altijd meer mogelijk is, is dezelfde waan uit de Antieke Spelen ter ere van de goden op de Olympusberg: citius, altius, fortius, of: sneller, hoger, sterker. Het is de waan van nooit genoeg die zich echter te pletter rijdt op de paradox van Achilles en de schildpad van de wijsgeer Zeno van Elea, die leefde van 490 tot 430 voor Christus: Achilles kan de schildpad nooit inhalen want eenmaal hij bij de schildpad gekomen is, zal die telkens al een beetje verder gekomen zijn. Maar wie zo redeneren, zijn ten prooi aan een denkfout, zoals de realiteit zelf laat zien. Zal men de muur nooit bereiken als men telkens met 'slechts' de helft van de afstand dichterbij komt? Kan men het record op de honderd meter eindeloos blijven verbeteren totdat men die in geen tijd uitloopt? Vloekt het verlangen om oud te worden niet met de afkeer om oud te zijn? Vergissen wij ons niet als onze zekerheid dat we morgen opnieuw zullen ontwaken, toeneemt naarmate wij vaker mochten ervaren dat wij effectief ontwaakten? Onze hebzucht is in hetzelfde bedje ziek als de ziekte als zodanig omdat zij geen honger is doch een zucht: haar voorwerp is geen voedsel dat een maag kan vullen maar een loutere fictie die verzadiging onmogelijk maakt omdat zij najaagt wat geen lijf heeft en derhalve niet bestaat in deze wereld en hoe vaker zij toehapt, des te groter worden de leegte en het gat: het niets wordt voelbaar van zodra het daar is waar iets werd verwacht en op die wijze treedt de dood - het niet-zijn - naar binnen in het leven, en holt hij het ook uit.

            En verpersoonlijkt Don Quichot niet deze zucht waar hij datgene nastreeft wat altijd onbereikbaar zal blijven omdat het nu eenmaal niet bestaat, en niet in het minst zijn teerbeminde Dulcinea? Steekt Cervantes dan niet de draak met de zaken waarvan alle weldenkende lieden aannemen dat zij wél bestaan, en niet in het minst de teerbeminde als zodanig? Want is daar waar de prooi fictief is, de eigenlijke prooi dan niet de jager?

            In de waan van de vrijheid jagen wij op prooien die in onze wereld helemaal niet bestaan en die ons daarom zelf tot prooien maken: het geld dat ons beloofd werd, heeft geen andere waarde dan wat de ijdele hoop ons biedt en blijft ook fictie omdat er geen beurs denkbaar is die het verzadigen kan. De ultieme jager is ons onbekend, zijn bestaan wordt door ons slechts verondersteld om ons aldus te behoeden voor het gevoel dat alleen complete onverschilligheid heerst in het heelal.

(J.B., 9 december 2019)

Verwijzingen:

(1) Cervantes' beschrijving van de renegaten staat in het veertigste hoofdstuk van het eerste deel van zijn Don Quichot. Zie: Dick Harrison, De geschiedenis van de slavernij. Van Mesopotamië tot Moderne mensenhandel, Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2019 (Oorspronkelijke uitgave: Zweden 2015), p. 160.

(2) Zie het artikel: "Zal de kerk de Amazonevolkeren redden?" 

(3) Voor een Nederlandse vertaling van de tekst van het requierimento, zie het artikel onder de verwijzing "(2)".

(4) Zie: Knack magazine d.d. 18 november 2014: https://www.knack.be/nieuws/wereld/wereld-telt-35-8-miljoen-moderne-slaven-rapport/article-normal-511735.html