Joseph Ratzinger en onze tijd

Benedictus XVI is het Vaticaan nog niet uit of in een terugblik op zijn pontificaat spreken de meest vooraanstaande katholieken al over “acht verloren jaren”. Als de nieuwe paus getroond wordt, dan zitten daar op de eerste rij de machtigen der aarde – die volgens de Heilige Schrift zelf in handen van de duivel is – en ook de meest omstreden dictators ontbreken niet op het appel ter ere van misschien wel Petrus Romanus.

De natrap aan het adres van Ratzinger vanwege zijn 'partijgenoten' is om meer redenen ongegrond, maar in de eerste plaats wordt aldus niet alleen de kleinburgerlijke mentaliteit der prominenten geëtaleerd maar ook en vooral de huidige algemene intellectuele ontoereikendheid van de kerkgezinden.

Kennelijk hebben de laatst genoemden geen flauw benul van de problemen van deze tijd die de Duitse filosoof en theoloog in kwestie detecteerde en beantwoordde in menigvuldige trefzekere traktaten van een voordien zelden gezien niveau. Afgezien van het feit dat zijn geschriften uiteindelijk worden ingezet om de macht van de kerk te dienen, is het tegelijk onloochenbaar dat zij heel wat waarheid in zich hebben, vooral dan met betrekking tot een gigantische leugen die deze tijd beheerst.

In Relativism: The Central Problem for Faith today (Guadalajara, Mexico, mei 1996) beschouwt Joseph Ratzinger het relativisme als het centrale geloofsprobleem vandaag.

Vooraf moet echter opgemerkt worden dat Ratzingers veroordeling van de bevrijdingstheologie onterecht is omdat hij zegt dat zij in haar strijd tegen leed en onrecht wil dat het christendom ethisch en politiek de structuren van het onrecht bevecht middels het marxisme dat het geloof vervangt door de wetenschap en z'n praxis, wat zijn inziens moet mislukken omdat het marxisme de menselijke vrijheid miskent en enkel het nihilisme en het relativisme justifieert, dat zich beroept op tolerantie en op kennis, terwijl het zelf elke waarheid als basis voor die kennis ontbeert, en met de democratie de vrijheid als hoogste waarde huldigt. Maar Ratzinger vergeet hierbij dat het marxisme inzake de absolute fundering van waarden wezenlijk niet verschilt van de leer van de kerk: in het heiligende martelaarschap wordt de bereidheid tot het dragen van leed erkend als een geldige getuigenis van de waarheid omdat uiteindelijk het leed zelf bij de fundering van de ultieme waarheid betrokken is, en in het marxisme is dat niet anders: de wil om het menselijk leed structureel uit te roeien impliceert zelf een offer – en derhalve leed – in functie van het recht dat een funderende werkelijkheid draagt welke zich boven die van leed en lust verheft. Net zoals de kerk erkent dat het leed wordt overwonnen door wie het willen ondergaan als losprijs voor een hoger doel, net zo staat het offer van een structurele aanpak van het onrecht in het marxisme garant voor een overstijging van het loutere recht van de sterkste. Het geloof is met andere woorden niet in strijd met de wetenschap (en haar praxis) die immers volstrekt waardeloos wordt van zodra zij niet langer bereid is om van de waarheid getuigenis af te leggen, zoals bijvoorbeeld onlangs nog geïllustreerd met bedrog inzake wetenschappelijk onderzoek naar de werking van medicijnen.

Verder mag het (absolutisme van het) relativisme dan al een kwaad zijn: de democratische waarden van tolerantie, vrijheid en dialoog impliceren helemaal niet het opgeven van de absolute waarheid, zoals Ratzinger dat meent, maar zij zijn er daarentegen op gefundeerd en zo ook doet een maximale samenwerking tussen de religies niets van de waarheid af maar zal zij die daarentegen bevorderen precies omdat de waarheid het licht zoekt dat in het woord van elke authentieke dialoog wel móet verschijnen.

Dat er kwaad schuilt in het relativisme staat daarentegen als een paal boven water en terecht waarschuwt Ratzinger voor het anti-rationalisme, bijvoorbeeld in de New Age, die het Absolute zijns inziens niet wil geloven doch ervaren als een (door de muziek en de menigte verwekte extatische) onpersoonlijk goddelijke energie, een harmonie van mens en kosmos, welke bereikt wordt door zelfvernietiging. Ratzinger: in feite willen mensen hier zelf (voor een poosje) goden worden in een roes, welke een vlucht is.

Maar Ratzinger verwijt dan aan de bevrijdingstheologie dat zij de democratie looft en dat zij die ook in de kerk wil introduceren, terwijl hij de wil van de meerderheid onverenigbaar acht met de wil van God die de waarheid is. Edoch, in die stellingname getuigt hij jammerlijk van een fundamenteel wantrouwen in de medemens, wat strijdig is met de vertrouwen schenkende liefde die hij verondersteld wordt te verkondigen. Het geloof mag dan tot ons komen vanwege God, zijn kerk en de sacramenten, en aldus vanuit een absolute macht en niet vanuit een meerderheidsbeslissing: die opvatting is strijdig met de verkondiging zelf van het getuigenis van de volstrekt machteloze God van het christendom die alle macht en zo ook alle rede overstijgt.

Het leed is weliswaar niet het criterium voor geluk en ongeluk – zoals het door Ratzinger bestreden sentiëntisme voorhoudt – maar het is ook niet niets, geen mens kan er onverschillig tegenover staan en ook het christendom houdt voor dat men het zijn naaste niet mag aandoen. Maar dat laatste heeft dan wel vooral te maken met het sublieme dat immers wordt beschermd middels onze pijngevoeligheid of ons vermogen om te lijden: het evangelie gebiedt de mens zijn naaste te beminnen zoals zichzelf terwijl men zelf best mag kiezen voor het leed als dit tenminste toelaat om zo te getuigen van de liefde die de werkelijkheid van lust en leed te boven gaat. Onze pijn is ons enige zintuig dat gevoelig is voor de werkelijkheid als zodanig omdat, om het te zeggen met de woorden van Johannes-Paulus II in zijn Apostolic Letter Salvifici Doloris (Roma 1984:2), de pijn ons dwingt onszelf te overtreffen: "(...) [suffering] is one of those points in which man is in a certain sense 'destined' to go beyond himself (…)". In die zin is de kritiek van Ratzinger op het sentiëntisme dat vandaag de westerse agenda bepaalt niet alleen terecht maar tevens absoluut noodzakelijk voor het voortbestaan van onze beschaving zelf.

Aanvankelijk overgeleverd aan het geweld van de natuur, heeft de mens als zelfbewust en daarom naar vrijheid hunkerend schepsel, dit natuurlijke gegeven ethisch geïnterpreteerd: hij beschouwt het natuurgeweld als een onrecht. Zijn verzet liet hem geen andere keuze dan de aanvaarding van wat wij de vrijheidsparadox (1) noemen: de vrijwillige maar bevrijdende vrijheidsbeperking, welke gestalte kreeg in een cultuur van recht en orde. Macht volgt uit eendracht, die op haar beurt vanwege alle deelnemers aan de macht specifieke beperkingen vereist, welke gecreëerd en aanvaard worden vanuit het inzicht in hun zin. Cultuur is wezenlijk zelfbeperking met het oog op bevrijding. Die bevrijding is recht evenredig met de vereiste offerbereidheid, en dus ook met het inzicht dat aan die offerbereidheid ten grondslag ligt. 'Arbeid maakt vrij' - voor wie de zin van z'n arbeid begrijpt en beleeft: de zelfbeperking met het oog op de zelfbevrijding. Dit inzicht maakt ook dat deze zelfbeperking ervaren wordt als zelfontplooiing. Op dit vlak nu, heeft de westerse cultuur een grote voorsprong ontwikkeld op de rest van de wereld. Ons inziens heeft dit alles te maken met de aanwezigheid van het christendom, dat ons de ultieme zin van die offerbereidheid openbaart. Problematisch is nu dat onze voorsprong zich wat eenzijdig manifesteert in een relatieve welvaart, want het ware onjuist om het christendom exclusief daarmee te identificeren. In de alles omvattende mondialisering welke vandaag de meest uiteenlopende volkeren en beschavingen met elkaar confronteert, staart men zich nogal eens blind op deze welvaart, zonder zijn fundament te begrijpen. Dat fundament ligt in een relatieve natuurbeheersing, welke in de eerste plaats de beheersing van de eigen menselijke natuur - de zelfbeheersing - vooronderstelt. Het westen heeft zijn rijkdom niet te danken aan de onderdrukking van anderen, maar wel aan de beteugeling of de beheersing van de natuur - in de eerste plaats in de menselijke persoon. (2) Het ongeluk wil nu dat het uitdragen van deze waarheid door onderontwikkelden vaak geïnterpreteerd wordt als verknechting. Net zoals aan kinderen van nature het inzicht ontbreekt in de zin van de ouderlijke normen, net zo missen primitieve culturen vaak het inzicht in de zin van de arbeidsethiek. Een goed begrip wordt bovendien bemoeilijkt door het nooit uit te sluiten machtsmisbruik vanwege onbekwamen die zodoende het westen in diskrediet brengen.

In zijn onbegrip richt zich de kritiek van de ongekerstende wereld tegen deze 'tol' van de zelfbeperking die de zelfbevrijding nu eenmaal eist: hij miskent de hoger beschreven 'vrijheidsparadox', maar in feite belemmert hij aldus de eigen zelfontplooiing. (3)

(J.B., 22 maart 2013)

Noten:

(1) Kant gebruikt het begrip "paradox van de vrijheid", namelijk als de schijnbare tegenspraak tussen onze natuurlijke gedetermineerdheid en onze transcendentale vrijheid als morele subjecten (- zie: Scruton 2000: 96-97). Wat wij willen benadrukken is de positiviteit van ons vermogen tot het creëren en het doen toenemen van onze (morele) vrijheid (- een act die tegelijk in vrijheid ontspringt en naar vrijheid leidt) door onze vrijwillige inperking van onze natuurlijke vrijheid; in dit licht wordt, ons inziens, de illusie van een tegenstelling volledig ontkracht.

(2) Dat arbeid vooreerst zelfoverwinning vergt, blijkt uit Genesis, 3:19: "Gij zult uw brood eten in het zweet van uw aanschijn". In de encycliek Laborem Exercens (1981) typeert Johannes-Paulus II de arbeid als "a 'transitive activity' (...) an activity beginning in the human subject and directed toward an external object (...)" (o.c., §4.3). "The proper subject of work continues to be man" (o.c., §5.3). De arbeider is "a subject that decides about himself" (o.c., §6.3). Waar daarentegen het object van de arbeid de bovenhand haalt, dreigt de mens de slaaf te worden van zijn eigen werk, aldus Johannes- Paulus II. De zelfverloochening ter overwinning van de zonde wordt ook gepredikt door de H. Ambrosius: "Wie zijn lichaam onderwerpt en zichzelf beheerst zonder zijn ziel door hartstochten te laten overweldigen, die kan terecht koning genoemd worden (...) hij zal niet verstrikt raken in schuld en zich hals over kop storten in de zonde" (K, §908). Zie ook: Thomas van Aquino (1947: I, Q96, A2): "Man in a certain sense contains alle things; and so according as he is master of what is within himself, in the same way he can have mastership over other things".

(3) Bron: J. Bauwens, 2003: 18-19.