Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 14: Fysiek en ethiek!?

Mattias Desmet schrijft dat de stelling volgens welke de materie primeert op de geest, achterhaald is: de geest is niet een bijproduct van de hersenen zoals de kwantumfysica volgens de auteur bewijst en daaruit zou bovendien blijken dat ook de materie in feite geest is.

Edoch, het (filosofisch) zogenaamde mind-bodyproblem is van een heel andere orde dan hier door Desmet wordt voorgesteld en het biedt ook een waaier van filosofisch te onderzoeken mogelijkheden waarbij doorslaggevende argumenten voor het innemen van welbepaalde posities alsnog ontbreken. Alleen al de auteur zijn tweedeling van materie en geest wijst op een volstrekt ongegronde vooringenomenheid en op het niet vertrouwd zijn met de essentie van het probleem. En de neiging van de auteur om het belang van de psychologie te onderstrepen of om hoop te kunnen koesteren op soelaas van de kant van de fysica is weliswaar begrijpelijk maar op de keper beschouwd is het een wetenschappelijke uitschuiver. Wanneer hij deze uitschuiver dan doortrekt om het belang van zijn vak te onderstrepen -“het psychische kan oorzaak zijn van het lichamelijke, eerder dan omgekeerd”¹ - en hij geeft het voorbeeld van iemand die in één nacht grijs wordt ingevolgde angst of verdriet, lijkt het hek wel helemaal van de dam.

Dat de vloek van een sjamaan een stamlid kan doden (psychogene dood) en dat operaties met diepe insneden zonder verdoving of middels schijnverdoving (placebo-effect) kunnen worden uitgevoerd, zou te wijten zijn aan een mechanisme dat erin bestaat dat een autoriteit een krachtige mentale voorstelling opwekt bij zijn subject. “Daarop 'smelt' het lichaam zich bij wijze van spreken in die voorstelling: het lichaam neemt de vorm of de toestand aan van die voorstelling, dat wil zeggen, het wordt gezond, het sterft, het wordt ziek enzovoort.”² Zo zal een duif die het beeld van een soortgenoot nooit te zien krijgt, onvruchtbaar blijven.

Desmet haalt er opnieuw de negentiende-eeuwse (massapsycholoog) Gustave Le Bon bij voor de stelling dat overtuigingen van de massa dezelfde invloed hebben op het lichaam als hypnose en wel in die mate dat angst voor ziekte en dood bij de massa, zou volstaan om die te veroorzaken. Een milieu van psychische ontreddering zou immers ook de weerstand van het biologisch milieu breken. Snijdt het hout wanneer Desmet er in dit verband Béchamps en Louis Pasteur bij te pas brengt met hun uitspraak: “De microbe is niets, het is het milieu dat telt”³?

Narratieven (mythen) houden mens en maatschappij in hun greep, aldus Desmet: “Het is niet overdreven te stellen dat ons lichaam volledig geabsorbeerd en gekoloniseerd wordt door het mythische verhaal waarin we opgegroeid zijn.”⁴ Er wordt verwezen naar L'efficacité symbolique van antropoloog Claude Lévi-Strauss die verhaalt hoe in primitieve stammen bevallingen ingeleid worden middels suggestieve verhalen. Ook de Verlichtingsmens is opgevoed in een mythe - die van het mechanistisch universum waarin de sjamaan nu de medische expert is en zijn invloed is eigenlijk van dezelfde orde als die van de sjamaan: het effect van medicijnen zou dan voornamelijk te wijten zijn aan hun placebo-effect. Desmet geeft de figuur van Grygoriev uit Solzhenitsyns Goelag Archipel die gezond blijft ondanks ouderdom en koude als een van de “voorbeelden van mensen die door zich strikt aan ethische principes te houden, van de meest verbazingwekkende fysieke veerkracht blijk hebben gegeven.”⁵

Talloze naar zin zoekende mensen zullen Desmet heel graag geloven en er zal ongetwijfeld wel een zekere waarheid schuilen in wat hij daar promoot maar wij zullen beslist niet alleen staan met de sterke indruk dat de auteur zich hier niet zozeer laat leiden door feiten als wel door wensen. En paradoxaal genoeg deelt hij deze wensen met zijn tegenstanders die de Verlichting aanhangen want hun beider ultieme streven is eender: een uiteindelijk beheersbare werkelijkheid - in de Verlichting middels de wetenschappen, in het andere geval middels 'een andere vorm van tovenarij', om het uit te drukken vanuit het standpunt van Mattias Desmet. En de vraag luidt dan of de auteur met zijn nieuw mens- en wereldbeeld daadwerkelijk de rede zal overstijgen ofwel of hij niet veeleer dreigt terug te vallen in een irrationaliteit die, net zoals in het tijdperk dat voorafgaat aan de Verlichting, de vrije loop laat aan willekeur en onrecht met een dan nog bijzonder moeilijk te bestrijden want zeer goed vermomde wet van de jungle, met in haar verlengde een totalitarisme om u tegen te zeggen.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 5 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 13: Oude wijn in nieuwe zakken

In het derde en laatste deel (de hoofdstukken 9 tot 11) wil Mattias Desmet een mens- en wereldbeeld aanreiken “dat het universum weer zwanger van zin”¹ maakt, een ander wereldbeeld dan het mechanistische waarover hij zegt dat massavorming en totalitarisme er in feite de symptomen van zijn. Het mechanistisch wereldbeeld (de kosmos als toevallig en doelloos) is wetenschappelijk achterhaald zoals de kwantummechanica leert maar gezien de complexiteit daarvan wendt men zich hier tot de chaostheorie.

Mandelbroth ontdekte een orde in ruis, chaos. Levende organismen organiseren zichzelf maar ook de anorganische wereld blijkt aan zelforganisatie te doen en dat is middels een mechanistisch wereldbeeld onverklaarbaar: men moet dit beschouwen als creatieve processen. “De beroemde uitspraak van Galilei (1623) 'Het boek van de natuur is geschreven in de taal van de wiskunde', valt blijkbaar letterlijk te nemen”² Het chaotische waterrad van Lorenz toont: “Ongeacht hoe chaotisch de bewegingen zijn, ze blijken verrassend genoeg toch strikt gedetermineerd te zijn.”³ (Deterministische onvoorspelbaarheid). Ze doen denken aan irrationele getallen. “Dergelijke getallen kan men zich inderdaad niet rationeel voorstellen. Dat maakt dat ze storend zijn in een logisch geordend, rationeel wereldbeeld. (…) De grenzen van de ratio leiden in eerste instantie altijd tot onzekerheid, angst en agressie.”⁴ Een meetkundige afbeelding van een chaotisch systeem resulteert niet in een wolk maar in een regelmatige esthetische figuur, 'Lorenz-attractor' genaamd. Achter de chaos verbergt zich aldus een sublieme orde die doet denken aan de ideeënwereld van Plato.

Ook de kwantumtheorie komt tot het besluit dat de kleinste partikeltjes geen materie zijn doch vormen of ideeën.⁵ Er is geen rationele maar wel intuïtieve voorspelbaarheid. Het nastreven van louter logisch begrip kan volgens Pioncaré het juiste intuïtieve aanvoelen zelfs in de weg staan. “(...) als je je kunt inleven in het rad (van Lorenz) en voeling krijgt met de diepere ritmiek die in de verscheidenheid van de bewegingen aanwezig is (…) , dan ervaar je de tijdloze, creatieve harmonie die onder de verscheidenheid van de oppervlakkige bewegingen aanwezig is en wordt het rad een rustgevend fenomeen.”⁶

Dit is wellicht ook van toepassing op het leven zelf waarvan we de tijdloze principes moeten leren aanvoelen en ontdekken om de essentie ervan te kunnen begrijpen “en in contact te staan met het grootste ordenende principe dat uit heel het universum spreekt”⁷, aldus Mattias Desmet die hiermee wel bijzonder kort door de bocht gaat, zo kort dat hij samen met zijn fantasierijke inspiratoren blijkbaar niet beseft dat zijn conclusie bestaat in het huldigen van een universum met een volstrekt mechanistisch karakter: de werkelijkheid beantwoordt weliswaar niet aan simpele wiskundige wetten maar wel aan een wiskunde die verwijst naar een wat complexere orde maar nog steeds naar een in wetten te vatten orde, wat het aloude geloof van de Verlichting spekt, namelijk het geloof in een principieel beheersbare werkelijkheid. Hij gaat dan zowaar een pleidooi ontwikkelen voor de herwaardering van principes en het verwerpen van de opportunistische moraal om op die manier opnieuw de zin te kunnen ervaren van het leven, die door de Verlichting verloren ging omdat zij met haar enge rationaliteit de menselijkheid vernietigt. “Dit is misschien wel de meest directe en concrete illustratie van de stelling van Hannah Arendt dat totalitarisme uiteindelijk het symptoom is van een naïef geloof in de almacht van de menselijke ratio.”⁸ Desmet verwijst m.b.t. de chaostheorie naar J. Gleich zijn Chaos: making a new science uit 1987. Een herwaardering van de veronachtzaamde causa finalis van Aristoteles is uiteraard wel op zijn plaats inzake de kritiek op het nu heersende wereldbeeld maar deze zal zich sowieso blijvend aan alle mogelijke berekeningen onttrekken omdat zij te maken heeft met de subject-objectspanning en derhalve van een heel andere orde is dan alle zaken welke geobjectiveerd kunnen worden.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 4 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 12: Over het verdoezelen van het complot

Mattias Desmet beweert dat niet een complot de oorzaak is van bijvoorbeeld een totalitair systeem maar wel een ideologie. Hiermee zendt hij wie naar de oorzaak zoeken uiteraard van het kastje naar de muur. Het smeden van een complot is in wezen immers quasi hetzelfde als het fabriceren van een ideologie omdat een ideologie een theorie is welke posities inneemt inzake wat goed en kwaad is of gewenst en ongewenst, waaruit dan de agenda van de samenzweerders voortspruit en de som van theorie en agenda vormen de ideologie. Complotteren is in wezen niets anders dan het maken en vervolgens uiteraard ook het volgen van een ideologie, waarbij uiteraard de ideologie eerst gefabriceerd dient te worden, wat gebeurt door een kleine groep, een elite, en vervolgens gevolgd wordt door een massa mensen die er onder sociale druk mee 'instemmen'. De ideologie gaat weliswaar vooraf aan wat de massa doet die haar volgt maar uiteraard gaat de ideologie niet vooraf aan wat een elite bekokstooft wanneer zij complotteert. In het bestempelen van de ideologie als oorzaak van (bijvoorbeeld) een totalitair systeem en het complot als een fata morgana, wordt een bedrieglijke 'vereenvoudiging' van de gang van zaken doorgevoerd met de bedoeling om elk vermoeden omtrent complotvorming de kop in te drukken. Het is niet zo dat de ideologie het (totalitair) systeem veroorzaakt: de gang van zaken is dusdanig dat, in eerste instantie, een elite de smid is van een complot of de fabrikant van een ideologie en dat de ideologie op haar beurt, maar dan samen met een zekere sociale druk, het doen en laten van de massa regelt.

Die sociale druk is overigens een alles behalve bijkomstig ingrediënt dat door de genoemde elite met forse middelen dient aangewend te worden om de ideologie aan de massa te kunnen opdringen en waar dat eertijds gebeurde door het hanteren van de zweep of de chicotte (uit het koloniale tijdperk), gebeurt dat vandaag met fikse boetes die diep in het vlees snijden alsook met allerlei vormen van excommunicatie, gaande van spreekverbod en boekenverbranding tot beroepsverbod en (karakter)moord. De aanwending van die tactiek heeft tijdens de pandemie haar superioriteit en haar efficiëntie andermaal bewezen.

Dat de leider louter een uitvoerder zou zijn van de wil van de massa, kan in dit geval slechts betekenen dat hier uiteindelijk noch mensen noch ideologieën aan het werk zijn maar wel blinde driften of zuchten, zoals bij uitstek de hebzucht, de machtshonger en gelijkaardige lusten. Zo bijvoorbeeld is het in de koloniale geschiedenis van de Congo overduidelijk hoe (per definitie immer onbevredigbare) lusten en zuchten koning Leopold II van België en zijn medewerkers hebben gestuurd om ideologieën na te volgen (zoals het racisme) of om begane wreedheden (de genocide op naar schatting twaalf miljoen Congolezen) te verdoezelen, in casu onder de dekmantel van beschavingswerk en christianisering. Leopold wilde in de gunst komen van een prostituee (die op haar beurt in dienst stond van de hebzucht van een pooier) die hij bedacht met kostbare geschenken (onder meer kastelen), waartoe rijkdom verzameld moest worden, wat gebeurde middels slavernij en massamoord welke mogelijk werden gemaakt door bij de uitvoering daarvan de afstand tussen dader en slachtoffer zo gigantisch te maken dat zelfs vermeden werd dat de opdrachtgever zijn 'slagveld' ooit bezocht zodat hij met het geslachtofferde volk slechts in contact kwam zoals de bezoeker van een zoo in contact komt met gekooide dieren achter een plakkaat: “Verboden te voederen”.

Vergeet derhalve de ideologie, het complot, de massa en de elite als vaak genoemde oorzaken van het totalitair systeem of welke andere hel dan ook: de oorzaak van het kwaad is niet een mens, een mensenmassa, een gedachte of een theorie maar veeleer de volstrekte afwezigheid van het persoonlijke en van het menselijke en de volstrekte afwezigheid van alle denken en van alle redelijkheid, de afwezigheid van doelen ook omdat een zucht geen doel kan hebben daar hij intrinsiek onbevredigbaar moet blijven. Het kwaad, zo formuleerde het Augustinus van Hippo het reeds in de vierde eeuw, is niet een entiteit op zich, doch een tekort aan het goede, een afwezigheid, een leegte.

Insgelijks is het goede niet een natuurlijke toestand die er spontaan zou zijn maar wel een met veel inspanningen en zorg ter wereld gekomen situatie die voortdurend blijvende inspanningen vergt - immers: “Niets schoons werd ooit geboren waarvoor een mens niet zijn heetste hartebloed gegeven heeft”, zoals de negenennegentig jaar geleden gestorven Adama Van Scheltema het eenmaal dichtte. Het leven maar ook het menselijk leven en vervolgens het moreel goede leven zijn geen vanzelfsprekendheden doch realiteiten die moeten worden opgericht en onderhouden en waar de inspanningen daartoe, die uiteraard grote offers vergen en uiteindelijk ook het offer van het eigen leven, ontbreken, neemt het kwaad bezit van alle zijn, in allerlei gedaanten, waarvan het totalitarisme er slechts één is.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 2 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 11: De verborgen misdaad

Het achtste hoofdstuk van De Psychologie van Totalitarisme draagt de titel: “Complot en ideologie”. De Sierpinski-driehoek is een meetkundige figuur die geheel ongewild ontstaat wars van onze kennis door toepassing van enkele eenvoudige regels en op dezelfde manier ontstaat een complottheorie. Massavorming en complottheorieën houden gelijke tred en zo worden menners van de massa vaak als complotteurs gezien. De Protocollen van de Wijzen van Sion is hier voorbeeldig als (bewezen) verzinsel (met enorme bijval) van de Russische orthodoxen om het antisemitisme te verantwoorden. Een ander voorbeeld is de vermeende samenzwering van de Jezuïeten zoals beschreven in de Monita Secreta in de haatcampagne tegen deze orde. De benaming 'complottheorie' wordt vaak onjuist gebruikt maar “hij wordt zelden of nooit toegepast op theorieën die in lijn liggen met het dominante verhaal en nochtans échte complottheorieën zijn”¹ (ongeacht of ze waar of onwaar zijn). Vaak geven gedeelde leugens en roddels de indruk van een complot, een plan. Er lijkt een plan te zitten achter het samenstromen van een massa naar één punt maar dat is bedrog: “het (enige) doel (van alle mensen in de massa) is het zwartste punt - de plek waar de meeste mensen bij elkaar zijn”² Idem inzake de harmonische patronen gevormd door een zwerm spreeuwen, door etholoog N. Tinbergen nog een 'superindividu' genoemd. “De moderne massa stuwt altijd in dezelfde richting: de hypergecontroleerde maatschappij.”³ Het 'complot' bevredigt de behoefte aan uitleg bij wie zich niet laten meeslepen door de massa en daardoor in onduidelijkheid verkeren: men wil een zondebok om zijn agressie op te richten. Op die manier vervult het complotdenken dezelfde functie als de massavorming: “de wereld is niet langer absurd maar logisch”⁴ : het complot geeft een verklaring. “Uiteindelijk ontstaat er een zo fundamenteel wantrouwen dat men ervan uitgaat dat wat 'de mainstream' als juist beschouwt, zeker verkeerd moet zijn: als het mainstreamverhaal bijvoorbeeld zegt dat de aarde rond is, dan moet ze plat zijn.”⁵ Men ontmenselijkt dan bijvoorbeeld de elite van wie men gelooft dat zij het wereldgebeuren in de hand heeft, wat pure fictie is. Zelfs de auteur van het boek over totalitarisme werd ervan verdacht complotteur te zijn, namelijk in de 'controlled opposition'. Er wordt wel gestuurd en gemanipuleerd, zegt Mattias Desmet, maar die sturing gebeurt niet door personen maar door een ideologie en dat is vandaag de mechanistische: de wereld is een te repareren machine en daar komt geen ethiek meer aan te pas.

Desmet wil nu ook de achterdocht ontkrachten die een gevolg is van de publicatie The Great Reset van Klaus Schwab: “van een geheim complot is er niet veel sprake, want alle genoemde 'plannen' zijn open en bloot te vinden op het internet.”⁶ Maar het antwoord op die tegenwerping gaven wij reeds in een tekst d.d. 5 maart 2021, meer bepaald de eerste paragraaf getiteld: “Nikolaj Stawrogin, Andrej Mysjkin en het Vierde Rijk” in het hoofdstuk: “The great reset”: over schatrijke megalomane barbaren en hun speelgoed” in Panopticum Corona, ⁷ welke hierna wordt herhaald:

“The Purloined Letter uit 1844 van Edgar Allan Poe⁸ toont op een nimmer geëvenaarde wijze hoe de beste plaats om een misdaad te verbergen de openbaarheid is: niemand zal het in zijn hoofd halen om wat tot elke prijs verborgen hoort te zijn, te gaan zoeken in het volle licht. Onder de titel Covid-19. The Great Reset⁹ publiceerde op 9 juli 2020 met de assistentie van de neoliberale econoom Thierry Malleret, de stichter van het Wereld Economisch Forum (WEF), Klaus Schwab, zijn plan uit 1971 voor een complete omvorming van niet alleen de economie maar van het hele mensdom. Een omvorming van het mensdom tot wat?

Het gaat om een plan dat niet toevallig in de beginfase van de coronapandemie (in juni 2020) op tafel werd gelegd en wel door niemand minder dan Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Wales. Deze prins van wat nog rest van The British Empire, dat hem kennelijk achterliet met nostalgie, deed dat samen met de stichter van het WEF, Klaus Schwab, die het ontwerp al sinds 1971 in de koelkast had liggen en die ter gelegenheid van de pandemie het ogenblik aangebroken achtte om het ten uitvoer te brengen. Schwab stichtte in 1971 namelijk het WEF (toen nog het Europees Management Forum genoemd) met de bedoeling... “de wereld te verbeteren”!

“Der Weltverbesserer” is de titel van het luttele jaren later (in 1979) gepubliceerde toneelstuk van Thomas Bernhard over een wereldverbeteraar. Maar zo diepzinnig en pessimistisch als Bernards hoofdfiguur is, zo ondoordacht en luchthartig is het plan van prins Charles en zijn entourage van wereldverbeteraars: een utopie die door de Deense politica en WEF-medewerkster Ida Auken in Forbes Magazine van 10 november 2016 gekenschetst werd onder de verbijsterende titel die ook het motto is van de voortrekkers van deze fabel: “Welcome To 2030: I Own Nothing, Have No Privacy And Life Has Never Been Better”¹⁰. De gruwelijke distopie van een bezitsloos bestaan zonder privacy wordt de nieuwste utopie van de huidige machthebbers! Deze gemene streek wordt inderdaad verborgen in het volle licht: het plan om alle mensen, zoveel als er op de aardbol leven, te beroven van hun bezit én van zichzelf, want dat is de betekenis van het ontzeggen van een mens van zijn privacy: wie geen geheimen meer heeft, bestaat niet langer omdat hij zich niet meer van anderen onderscheidt; hij is datgene kwijt wat hem uniek maakt en hij wordt gelijk aan ieder ander. Door de roof van de privacy wordt de bonte mensheid gereduceerd tot een leger van allemaal eendere, slaafse robots. En uiteraard volgt daar dan onvermijdelijk uit dat voortaan niemand nog onvervangbaar zal zijn. De waarde van een mens wordt herleid tot zijn economisch nut; de mens wordt een voorwerp. Hij is zonder bezit en kopen doet hij derhalve niet meer: hij is daarentegen zelf koopwaar geworden. En omdat hij vervangbaar is door principieel ieder ander, kan hij ook probleemloos worden 'uitgeschakeld' van zodra hij niet langer nuttig is. Wanneer hij aanklopt bij de overheid om zich erover te beklagen dat hij als louter koopwaar wordt behandeld, zal zij hem antwoorden: “Excuseer, mijnheer, maar u bestaat niet meer.”

Erger nog dan de misdaden begaan in de concentratiekampen, aldus overlever van de nazikampen Primo Lévi, is de onverschilligheid. De grote Russische schrijver Fjodor Michailowitsj Dostojewskij (1821-1881) verpersoonlijkte die onverschilligheid in de figuur van Nikolaj Stawrogin in zijn roman Demonen. Stawrogin ervaart het doen van kwaad als een verrukking; hij beseft zijn laagheid en hij geniet ervan; hij leeft in een angstwekkende oppervlakkigheid. Maar met de onverschilligheid van Stawrogin schildert Dostojewskij deze van de ganse negentiende-eeuwse Russische intelligentsia én de westerse cultuur: het is een ontworteling, een verlies van de banden met het levende leven, dat goddeloosheid en gewetenloosheid meebrengt: “Wie geen grond onder de voeten heeft, bezit ook geen God”, zo zegt Andrej Mysjkin in De idioot en Dostojevski laat zien hoe het verloren gaan van de religieuze dimensie, de diepte onttrekt aan het bestaan zelf, waardoor alles losser wordt, wat volgens hem de oorzaak is van het toenemend aantal zelfmoorden in het toenmalige Rusland en in de hele westerse civilisatie: “De mensen verliezen niet alleen de band met de aarde, maar evenzeer de band met elkaar. De levende communicatie tussen de mensen onderling heeft aan diepte verloren. Er voltrekt zich een soort desintegratie, een versplintering van de waarachtige samen-leving tot ontelbare geïsoleerde levens.”¹¹ Uitgerekend deze door Dostojewskij raak beschreven hel wordt wordt met een satanisch enthousiasme nagestreefd door de samenzweerders tegen de huidige mensheid die zich verenigen in het WEF en die elitaire samenkomsten houden in Davos en op nog andere geheim gehouden plaatsen. Zij amuseren zich met het treffen van beslissingen over het leven van ontelbare anderen en op die wijze trachten zij in hun zieke geestestoestand aan zichzelf de illusie te verkopen dat zij inderdaad zelf geen mensen zijn doch goden. Zij zijn hoe dan ook miljardairs en derhalve hogepriesters in de eredienst aan de Mammon. En zo duur en hoogdravend als zij hun plannen laten uitschijnen, zo arrogant, oppervlakkig, megalomaan, laaghartig en misdadig zijn ze. Zij hebben de mond vol over een vierde industriële revolutie en over transhumanisme maar een overzicht van de inhoud van hun pamflet verraadt een culturele barbarij die deze van het Derde Rijk naar de kroon steekt en met in het verschiet een totalitarisme dat de tijd van Goelags en van concentratiekampen in zijn schaduw stelt.”

Tot hier deze tegenwerping. Dat het wel degelijk vaker om plannen gaat, wordt behandeld in de daarop volgende paragraaf, getiteld: Een eindeloze rij van 'wereldverbeteraars'.¹²

(Wordt vervolgd)

(J.B., 1 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 10: De menners van de massa

Een snood plan achter de menners van de massa moet men niet gaan zoeken: zij zijn nog het meest van allen onder hypnose. Hiermee waarschuwt Mattias Desmet tegen het complotdenken waarvan men hem meent te kunnen beschuldigen. Het kwaad is banaal, zegt Hannah Arendt: er is veeleer meeloperij dan boosaardigheid; men wordt betoverd door een ideologie zoals het racisme.

Idem tijdens de coronacrisis: sommigen willen antivaxers sociaal discrimineren omdat de cijfers zouden zeggen dat zij het virus verspreiden en zo ontstaat totalitarisme: zowel Hitler als Stalin schreven hun gezag toe aan 'genadeloze dialectiek'. “Wat de menners (…) kenmerkt, is (…) hun morbide ideologische gedrevenheid: de realiteit zal en moet worden aangepast aan de ideologische fictie.”¹

In het vervolg van dit (zevende) hoofdstuk volgt Mattias Desmet voornamelijk Hannah Arendt.“De nazi's (bij uitstek Eichmann) waren in veel opzichten wel degelijk overtuigd van hun goede bedoelingen (...)”² En Eichmann kon de joden overtuigen wetens en willens mee te werken aan hun eigen eliminatie: “'Immerzu fahren hier die Leute zu ihrem eigenen Begräbnis.'”³ “De Duitsers zelf bleven Hitler trouw in zijn plannen, ook als die inhielden dat er ook onder hen grote zuiveringen zouden worden doorgevoerd (gepland was de eliminatie van Duitsers met hart- en longproblemen (...))”⁴

De massa en haar leiders hypnotiseren elkaar: “(...) de feiten werden aangepast om de cijfers te doen kloppen”⁵, wat charlatanisme is. Onschuldigen bekennen gedwee schuld om bij de partij te kunnen blijven. Zelfs eigenbelang wordt blindelings opgeofferd aan een ideologische fictie alsook de eigen economie. “Experimenteren op mensen is (…) de ultieme onderwerping van de realiteit aan de pseudowetenschappelijke, ideologische fictie.”⁶

Uit de aanname van de doctrine volgen dan logischerwijs de meest absurde regels: “'Je kunt geen A zeggen zonder B en C te zeggen, en zo verder tot aan het einde van het dodelijke alfabet', zei Hannah Arendt”⁷ De psychologische essentie van totalitarisme: “(het) is een poging om de meerduidigheid van menselijke taal te reduceren tot de eenduidigheid van een tekensysteem.”⁸ Totalitarisme wil zich van de onzekerheid die uit de menselijke taalrijkdom voortvloeit, ontdoen of dus taal herleiden tot het vaste conditionerende signalen waarmee dieren interageren.

“De logica van een totalitair systeem (…) wordt typisch absurder en absurder. (…) De richtlijnen (…) veranderen voortdurend, er zijn altijd maar nieuwe reacties op nieuwe bedreigingen nodig. Denk aan de varkens op Animal Farm die 's nachts nieuwe regels op de muur kalkten.”⁹ Hetzelfde gebeurt met de coronaregels: van flatten the curve, over crush the curve, naar prevent the curve. Strengere maatregelen maken meer slachtoffers maar ook andersom worden de maatregelen onmenselijk streng, zoals “het idee dat tijdens de coronacrisis geopperd werd om mensen onder te brengen in isolatiecentra.”¹⁰ En zo ontstaat willekeur.

Maar totalitaire systemen zijn (gelukkig) zelfdestructief: de leider wordt op zijn beurt geleid door waanzin - de bevrijdende tegenstemmen heeft hij al geïsoleerd en geëlimineerd. Zoals ook onder Stalin worden steeds meer 'objectieve vijanden' gecreëerd: mensen die niets hebben gedaan maar er wel toe in staat geacht worden. De 'grote zuiveringen' volgen dan de willekeur. Onder Hitler werd (cynisch genoeg) de totale destructie verhinderd door de oorlog.

Het totalitarisme onderwerpt de maatschappij aan een ideaalbeeld zoals raszuiverheid en zowel de massa als de leiders worden er door meegesleurd.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 27 februari 2023)