Onze
wereld, een panopticum
Gelijktijdig
met het uitbreken van de Industriële Revolutie met zijn grenzeloze
sociale ellende werd op 15 februari 1748 in Houndsditch hartje Londen
in een rijke conservatieve Tory-familie Jeremy Bentham geboren die de
pleitbezorger werd van een moraal die haaks staat op de christelijke:
niet langer de zelfopoffering uit naastenliefde is het ideaal,
voortaan is het goede wat genot verschaft en wat nuttig is. In An
Introduction to the Principles of Morals and Legislation uit
1789 schrijft hij: "Geluk
is de aanwezigheid van maximaal genot en minimale pijn".
Of nog: "Het grootste
geluk voor het grootste aantal mensen is de basis van moraal en
wetgeving." (^)
Die
(sociale) ethiek was nieuw en contrasteerde fel met het Christendom
maar eveneens met ongeacht welke religieuze moraal die veeleer
verbonden is met het gebed of met het afsmeken van gunsten en
privileges - een praktijk die wortelt in die van het offerschap en
die ook heerst in het katholicisme dat in dat licht verschijnt als
een totaal verkracht christendom, een christendom dat naar de hand
werd gezet van de aloude joodse moraal van schuld en boete en wel in
die mate dat Christus zelf daarin als mensenoffer wordt ten tonele
gevoerd.
De
jaloerse god Jahweh vroeg aan Abraham om zijn zoon Isaak de keel over
te snijden en te offeren als bewijs van zijn liefde en trouw
("Bovenal bemin één god!")
totdat een engel gods hem dit verhinderde met de verklaring dat Hij
voortaan met een offerdier genoegen zou nemen. Tot op dat ogenblik
werden alle eerstgeborenen aan Jahweh geofferd, getuige Exodus 13:
"De Heer zei tegen Mozes: Wijd alle eerstgeborenen aan
mij; alles wat bij de Israëlieten of bij hun vee als eerste de
moederschoot verlaat behoort mij toe". Exodus
15: "Toen de farao weigerde ons te laten gaan, heeft
de Heer alle eerstgeborenen in Egypte, van de mensen en van het vee,
gedood. Daarom offer ik de Heer alle mannelijke dieren die als eerste
de moederschoot verlaten en koop ik elke eerstgeboren zoon vrij".
Het
offer - de moord - was de munt waarmee betaald werd voor de gunst van
het leven in een cultuur van de wraak - "voor wat hoort wat"
- die de basis vormt van de hedendaagse economie. Men zegt weleens
dat toen Christoffel Columbus in 1492 Amerika ontdekte, het bloed van
de kinderen geofferd in de tempel van Montezuma (Motecuhzoma II) hem
tegemoet kwam maar het is een feit dat Azteken, Maya's en Inca's
massaal hun kinderen onthoofden en het hart uitsneden in de
offerandes aan hun goden. (°) Kinderen werden ook geofferd door de
oude Grieken en door de Romeinen; de Feniciërs brachten kinderoffers
aan de god Moloch, de Hindoes aan Kali en ook de Chinezen offerden
hun kinderen en onder de Europeanen deden de Kelten en de Germanen
dat en wel tot in de 11de eeuw. En schrik nu niet: in India, Afrika
en Zuid-Amerika worden in de context van religieuze rituelen vandaag
nog steeds mensenoffers gebracht. (*)
De
moraal van Bentham klinkt menselijker dan de moraal van de oude
religies maar hij staat even ver van de Christelijke ethiek als die
van de Joden, de Azteken en al degenen bij wie rituele mensenoffers
maar ook allerlei vormen van vrijkoperij en handel aan de orde van de
dag zijn. Terwijl het Christendom het 'geven om niets' en in extremis
het lijden en sterven voor
het goed van de ander
predikt, zweren zowel de oude rituele offeraars als de moderne
dienaren van de mammon bij het doden
omwille van het eigen
voordeel. Niets heeft Christus meer tot woede gedreven dan het
handeldrijven in het huis van god.
Bentham
wordt gezien als een van de grondleggers van het utilitarisme of de
nuttigheidsmoraal - een van de meest kaduke vormen van ethiek die
ooit werden bedacht, alleen al omdat 'nut' op zich elke morele
finaliteit mist - als nut al iets met moraal te maken kón hebben.
Nut slaat noodzakelijkerwijze op nut voor mij
en bij uitbreiding via solidariteit ook op nut voor de staat waarvan
ik deel uitmaak en daarom ook kadert dat nut noodzakelijk binnen de
perken van het handeldrijven dat een afgeleide is van het systeem van
offer en gunst, volgens de wetten van het betaalverkeer dat gedekt
wordt door de wet van de wraak, die uiteindelijk berust bij het recht
van de sterkste - die blinde natuurwet welke in feite de
rechteloosheid of de morele wetteloosheid legitimeert. Niet voor
niets bekritiseerde de sociaal zeer geëngageerde schrijver Charles
Dickens doorheen zijn ganse oeuvre dit soort van nieuwe moralisten
die hij onmensen noemde omdat zij uiteindelijk alleen maar begaan
waren met het eigen gewin ten tijde van de fabrieksellende en de
kinderarbeid die de Industriële Revolutie kenmerken en de
massaproductie in een systeem van niets ontziend kapitalisme waarin
de hebzuchtige zijn medemens vertrappelt voor de gunst van de god van
het geld. Dickens was een ooggetuige van die wantoestanden en zijn
roman Hard Times wordt
nog steeds gelezen.
De
fantasieën van de rijke Bentham werden gevoed door machtswellust en
heerszucht, wantrouwen en controle over anderen en kregen bij uitstek
gestalte in zijn ontwerp van het zogenaamde 'panopticum': een
architecturaal hoogstandje dat het perfecte overzicht van de heerser
over zijn onderdanen bouwkundig realiseert. Benthams ontwerp betrof
een gevangenisgebouw (naar het voorbeeld waarvan later heel wat
gevangenissen werden ontworpen) maar uiteraard geldt de idee evenzeer
voor de architectuur van de totaal gecontroleerde maatschappij zoals
in 1984 van George
Orwell: de heerser ziet alles en allen maar de burgers zien zelfs hun
medeburgers niet en contacten zijn taboe.
De
idee werd uitgewerkt door Michel Foucault in zijn Surveiller
et punir: Naissance de la prison
uit 1975 maar ook in zijn werk over de waanzin (Folie
et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique uit
1961) en in dat over de seksualiteit (Histoire
de la sexualité uit
1976 (deel I), 1984 (delen II en III) en 2018 (deel IV))
omdat
al die thema's verband houden met macht. Zoals gezegd werd het
gevangenisgebouw het archetype van het panopticum en op die manier
verraadt de toepassing ervan op de architectuur van de maatschappij
reeds dat het panopticum van de staat een gevangenis maakt en zo is
de hedendaagse wereld in wezen exact het tegendeel van wat hij
pretendeert te zijn: in de waan van de vrijheid, de blijheid en de
diversiteit van de Verlichting, realiseert hij alleen maar een massa
van allemaal uniforme exemplaren die door verregaande overheersing en
controle volledig geketend wordt.
(J.B.,
23 mei 2020)
Verwijzingen:
(^)
https://www.filosofie.nl/jeremy-bentham.html ;
https://nl.wikipedia.org/wiki/Jeremy_Bentham
(°)
https://www.nationalgeographic.nl/geschiedenis-en-cultuur/2018/04/exclusief-enorm-massagraf-met-kinderoffers-peru-ontdekt
https://nl.wikipedia.org/wiki/Mensenoffer
(*)
http://factsanddetails.com/india/Religion_
Caste_Folk_Beliefs_Death/sub7_2g/entry-4150.html#chapter-0
