Aflevering 3: Ostracisme jegens senioren

Ostrakon is het Oud-Griekse woord voor potscherf en ostrakismos betekent schervengericht (1): de uitsluiting van iemand uit een groep, uit een gemeenschap of uit het maatschappelijke leven. (2) In de Helleense stadstaat Athene werd namelijk met potscherven gestemd over iemands verbanning. (3) Meer bepaald betreft het begrip de stemming over burgers die men te voortreffelijk of te invloedrijk achtte. (4) Tegenwoordig verwijst de term naar de sociale uitsluiting van minderheden. Volgens psycholoog Kipling Williams voelt de dorsale cortex cingularis anterior van de hersenen, die lichamelijke pijn registreert, ook deze "sociale verwonding" wanneer een persoon wordt geostraceerd. (5)

De reden voor de uitsluiting van minderheden is een zaak van kwantiteit en kan dus zowel hun te hoog geachte als hun te laag geachte kwaliteit betreffen. Zo worden allochtone arbeiders vaker uitgesloten, niet omdat zij minder goed zouden zijn maar daarentegen omdat zij beter presteren (bijvoorbeeld met een betere prijs-kwaliteitverhouding): autochtonen vrezen dan immers voor de eigen positie en voor de verworven rechten welke in feite voorrechten zijn. Men kan het ostracisme zelfs ontwaren in de numerus clausus voor kandidaat-geneeskundestudenten omdat het ook daar gaat om de verbanning van een (vermeend) teveel aan kwaliteitsvolle mensen.

Om oneigenlijke redenen worden artsen ouder dan vijfenzestig niet langer toegelaten om in klinieken te werken en met betrekking tot senioren in het algemeen lijkt onze wetgeving vrijwel geen onderscheid te maken tussen ouder (senoir) zijn en ziek of dement zijn. Uitsluiting is een wrede manier waarop mensen vrijwel zonder kans op verweer monddood worden gemaakt, wat des te meer wraakroepend is waar het mensen betreft die uitzonderlijk geoefend en/of ervaren zijn, wat in de regel het geval is met senioren. Maar hier is vooral onrecht in het spel.

Waar een gegeven uit de statistiek (de toegenomen kans op dementie bij vijfenzestigplussers) blijkt de voorrang te krijgen op een feit met betrekking het toekennen of het ontzeggen van rechten aan een willekeurig individu (dokter X is gezond, geleerd, ervaren, geoefend, onafhankelijk en objectief), wordt het recht flagrant geschonden en is sprake van een misdaad verwant aan het racisme dat immers een gelijkaardige beoordelingsfout denkt te kunnen te legitimeren, zoals in de redenering die aan de basis ligt van de apartheid: "Zwarten worden (overigens geheel onterecht) statistisch beschouwd als minder hygiënisch dan blanken en derhalve verdient de zwarte dokter X niet dezelfde rechten als de blanke dokter Y." 

Het ostracisme jegens senioren verkapt de uitsluiting van getalenteerde, vaak gezonde, zeer bekwame en ervaren mensen met het Alzheimer-sprookje dat zijn geloofwaardigheid al te vaak dankt aan de combinatie van de grove leugens van de ostracerende partij met de onmacht van de geostraceerde partij waarbij deze laatste (de onmacht) veel vaker te wijten is aan de Platoonse wijsheid van waaruit men het verkiest om kwaad te ondergaan in plaats van het te doen, dan aan een gebrek aan mentale of fysieke weerbaarheid. Al te vaak maken kinderen misbruik van de wetenschap dat zij door hun ouders niet zullen veroordeeld worden, laat staan voor de rechter gesleept, wanneer zij het nalaten om hun een menswaardige oude dag te bezorgen. De drempel tot het benadelen (in casu: het dumpen) van mensen om welke reden dan ook, wordt lager als het mensen betreft waarvan men weet dat zij zich niet zullen wreken en die wet is ons bekend uit de relationele sfeer maar beperkt zich uiteraard niet tot huwelijksrelaties of andere wettelijke verbintenissen.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 27 augustus 2020)

Verwijzingen:

(1) http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/ostracisme

(2) G.J. van Wyk (2007), Etimologiewoordeboek van Afrikaans, Supplement, Stellenbosch: "ostrasisme s.nw.: Uitsluiting of verbanning van iemand uit 'n groep, gemeenskap of die maatskaplike lewe. Uit Ndl. ostracisme (1824)."

(3) O.c.: "In antieke Griekeland is potskerwe dikw. as 'n soort stembrief gebruik by 'n stemming wanneer besluit is of 'n persoon uitgesluit of verban moet word."

(4) https://ivdnt.org/zoeken-in-woordenboeken?w=ostracisme : "1. In het oude Athene het gebruik om een al te invloedrijk man, van wien gevreesd kon worden dat hij tot tiran zou uitgroeien, voor tien jaar te verbannen na een stemming hierover door de vergadering der burgers; bij de stemming worden potscherven gebruikt waarop de naam van den betrokken persoon geschreven stond; schervengerecht./ 2. Het uitstooten, het streng weren, het doelbewust negeeren, het wegsturen, vooral van personen."

(5) https://nl.wikipedia.org/wiki/Ostracisme

https://en.wikipedia.org/wiki/Kipling_Williams ;

http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/ostracisme ;

https://ivdnt.org/zoeken-in-woordenboeken?w=ostracisme

Aflevering 2: De structureel verbannen waarheid

De parrhèsiast of de vrijmoedige spreker, aldus Michel Foucault, onderscheidt zich van de profeet, van de wijze en van de onderwijzer: hij spreekt immers niet over de toekomst of het lot doch over het heden en hij spreekt duidelijke taal (waar de profeet het over de eindtijd heeft en in raadsels spreekt), hij heeft een heilige plicht om te spreken (waar de wijze zich vaker in stilzwijgen hult) en zijn spreken is risicovol, hij staat er persoonlijk borg voor, het is ethisch geladen (waar de onderwijzer slechts plichtmatig kennis doorgeeft). (1)

Het begrip parrhêsia duikt voor het eerst op bij Euripides als het burgerrecht om zijn mening te geven over zaken van algemeen belang en buitenlanders, bannelingen, slaven en geschandaliseerden missen het. Maar wat later (in de vierde eeuw v.C.) geldt de parrhêsia plotseling niet langer als een recht doch als "een gevaarlijke praktijk met dubbelzinnige gevolgen, die niet zonder voorzorgsmaatregelen en beperkingen uitgeoefend kan worden." (2)

Foucault legt uit dat dit komt doordat bij uitstek de Atheense democratie die prat gaat op dit recht van spreken het 'ethisch onderscheid' verliest: "De waarden lijken zich om te keren en de democratie verschijnt nu juist als de plaats waar de parrhêsia (het waarheidsspreken, het recht om je mening te geven en de moed om tegen die van anderen in te gaan) steeds onmogelijker of in elk geval gevaarlijk wordt [voor de stadstaat](...) omdat de vrijheid om het woord te nemen allen, wie dan ook, gegeven is" (3), dus ook aan dronkaards, gekken, dieven en vleiers, wiens meningen het algemeen belang schaden maar ook het belang van het individu dat dit spreekrecht goed gebruikt.

Zo voert in de Apologie Socrates aan dat hij zich niet eerder publiekelijk heeft doen gelden omwille van het gevaar van het vrijmoedige spreken. [Socrates:] "'(...) want niemand zal het er levend afbrengen die zich eerlijk (gnêsiôs: uit nobele motieven; M.F.) wil verzetten tegen een massa [want die] stelt zich bloot aan de dood.'" (4)

"Hoe komt het dat het ware vertoog in de democratie machteloos is?", zo vraagt Foucault zich af en hij komt tot een bijzonder besluit: de democratie kan de goede van de slechte redenaar niet onderscheiden, zij moet hoe dan ook luisteren naar de meerderheid (de slechtsten) terwijl de besten in de minderheid zijn: het spreken van waarheid is in een democratie structureel onmogelijk. (5)

En aldus sluiten voor Plato de democratie en het waarheidspreken elkaar uit en in dat verband vergelijkt hij de democratie dan ook met het beruchte narrenschip en derhalve moeten goede bestuurders "zich baseren op een waar vertoog, dat democraten en demagogen zal verbannen". (6) Aristoteles is het daarmee niet eens en het thema blijft onbeslist.

Vermeldenswaardig in dat verband is het verschijnsel van het ostracisme: "de maatregel waarover de Atheense stadstaat beschikte en die het volk toestond om een individu te verbannen, niet zozeer vanwege een vergrijp of een misdaad die het zou hebben begaan, maar enkel en alleen omdat zijn prestige, zijn voortreffelijkheid, de bijzondere eigenschappen waar hij blijk van gaf, hem te zeer boven de andere burgers plaatsten." (7) Dit principe werd verdedigd op grond van de mening dat een volk is zoals een schilderij dat door dergelijke uitschietende details ontsierd wordt!

(Wordt vervolgd)

(J.B., 27 augustus 2020)

Verwijzingen:

(1) Michel Foucault, De moed tot waarheid. Het bestuur van zichzelf en de anderen II, Colleges aan het Collège de France (1983-1984), met woord vooraf en redactie door François Ewald en Alessandro Fontana. Situering en redactie door Frédéric Gros. Vertaling door Ineke van der Burg. Uitgeverij Boom, Amsterdam 2011, pp. 34-53. [Oorspronkelijk: Le courage de la vérité. Le gouvernement de soi et des autres II. Cours au Collège de France (1983-1984), Paris: Gallimard/Seuil 2009].

(2) O.c., pag. 57.

(3) O.c., pag. 57-58.

(4) O.c., pag. 59.

(5) O.c., pag. 60-67.

(6) O.c., pag. 68-69.

(7) O.c., pag. 74.