Aflevering 20: Waarheid versus gehoorzaamheid

Voor het cynische leven kiest men niet, het is een goddelijke opdracht, een roeping die men bij zichzelf moet ontdekken. De stoïcijn Epictetus heeft het over die roeping tot het voeren van een filosofische strijd voor het algemeen belang die vereist dat men van andere taken ontslagen wordt.

De cynicus is, zoals eerder al gezegd, een verkenner (kataskopos) maar ook een episkopos, een toezichthouder, een bisschop. Hij moet leren zijn vijanden te beminnen: "Hij zal het geweld en de onrechtvaardigheid niet alleen dulden om zich te harden en voor te bereiden op alle tegenspoed die hem zou kunnen overkomen - dat is de klassieke vorm -, maar als een oefening in vriendschap, genegenheid, een in elk geval sterke band met het hele mensdom." Foucault citeert Epictetus: "Hij [de cynicus] moet als ezel geslagen worden en terwijl hij geslagen wordt degenen die hem slaan liefhebben alsof hij de vader en broer van hen allen is." (1) Hij is een "universele waker die over de slaap van de mensheid waakt. (...) Hij moet 'als een dokter zijn ronde doen en iedereen de pols voelen (...) Hij is dus verantwoordelijk voor de mensheid (...) en aldus verbonden met het bestuur van de wereld.'" Terwijl de cynicus een buitenstaander is, is hij tegelijk de ware politicus. (2)

En opnieuw daagt hier de verwantschap van het cynisme met het christendom: eenzelfde bekeringsijver en het ware leven als een strijd voor een veranderde wereld: "Al ontbeert hij [de cynicus] ook alles, hij zal kunnen zeggen: 'Wat ontbreekt mij? Ben ik niet zonder kommer en angst, ben ik niet vrij?'" (3) En de cynicus richt zich tot alle (4) mensen: "'Waar zijn jullie mee bezig, ellendelingen? Als blinden dolen jullie in het rond. Jullie volgen een vreemde weg (...) nadat jullie de ware weg (...) verlaten hebben. Jullie zoeken voorspoed en geluk waar ze niet zijn, en wanneer een ander ze aanwijst, geloven jullie hem niet.'" (5)

Foucault: "In elk geval zien we volgens mij in het cynisme zich het grondpatroon aftekenen van wat in heel de christelijke en moderne traditie een belangrijke levensvorm is geweest, dat wil zeggen het grondpatroon van een leven dat zich wijdt aan de waarheid. (...) Haar uiteindelijke doel is te laten zien dat de wereld alleen naar de waarheid kan terugkeren (...) op voorwaarde van een (...) volledige verandering (...) van de relatie die men tot zichzelf heeft. In deze terugkeer naar zichzelf, in deze zorg voor zichzelf ligt het principe van de overgang naar die andere, door het cynisme beloofde wereld." (6) "Het idee van zendeling van de waarheid die zich onder de mensen begeeft om hun het ascetische voorbeeld van het ware leven te geven, hen naar zichzelf terug te voeren, hen weer op het rechte pad terug te brengen en een andere katastase van de wereld aan te kondigen, deze figuur maakt tot op zekere hoogte deel uit van de socratische erfenis, een gewijzigde erfenis. Maar u ziet ook dat ze een zekere overeenkomst met het christelijke model vertoont." (7)

Nog meer verwantschap vertoont het cynisme met het christelijke heremietendom, de animaliteit daarin, het dierlijke van de heilige kluizenaars die hun kleren van zich af gooien als het slijk van de aarde, ook bij de latere Franciscus van Assisi: het christelijke ascetisme dat toegang geeft tot de waarheid en zo ook tot de andere wereld. (8) Maar er is een belangrijk verschil: in het christendom komt daar de regel van de gehoorzaamheid bij, gehoorzaamheid aan God en aan zijn vertegenwoordigers: er ontstaat "een nieuw type van machtsrelaties en een ander waarheidsregime." (9)

De parrhêsia of het waarheidspreken verandert hier dus van betekenis: waar de Grieken de waarheid situeren in het zelf ("ken uzelf"), wordt in het christendom de gehoorzaamheid aan God en aan zijn vertegenwoordigers aanbevolen om tot de waarheid te kunnen komen: de parrhêsia is een "gave Gods" (10) die het gebed mogelijk maakt waardoor de mens in verbinding met God kan treden. (11) De gehoorzaamheid ligt hierin dat men in het gebed aan God enkel vraagt wat in overeenstemming is met Zijn wil. (12) De parrhêsia wordt een apostolische deugd en in het martelaarschap getuigen de martelaren van de waarheid. "'Onverschrokken moed' ["die het vertrouwen in God is"] is hier de vertaling van parrhêsia" (13) Gregorius van Nyssa wijst erop dat de eerste mens naakt was, "met een vrijmoedigheid (en parrêsiai) keek hij naar het aangezicht van God (...)": een verwantschap met de cynische naaktheid en soberheid en de moed tot waarheid, tot de marteldood.

Het aanvankelijke vertrouwen van de mens in zichzelf wordt zwakker, en maakt plaats voor "het principe van een bevende gehoorzaamheid, waarin de christen God te vrezen heeft en de noodzaak moet erkennen dat hij zich aan Zijn wil en aan die van Zijn plaatsvervangers moet onderwerpen. We zien dan het thema van het wantrouwen tegenover zichzelf alsook de regel van het zwijgen tot ontwikkeling komen. Daardoor dreigt de parrhêsia als openheid van hart, als vertrouwensrelatie waarin de mens en God van aangezicht tot aangezicht staan en elkaar het meest nabij zijn, steeds meer als een soort hoogmoed en aanmatiging verschijnen." (14)

In het christendom ontstaan dan gezagsstructuren, de gehoorzaamheid aan oversten, vanuit "het idee (...) dat het individu niet uit zichzelf in staat is voor zijn eigen heil te zorgen" of met God te zijn van aangezicht tot aangezicht: hij moet zichzelf derhalve wantrouwen: "Hij moet voor zichzelf een voorwerp van wantrouwen, van een oplettende, scrupuleuze, achterdochtige waakzaamheid zijn" (15) omdat hij uit zichzelf slechts het kwade vindt.

De parrhêsia als zodanig verdwijnt, het nieuwe principe is de godvrezendheid en het wantrouwen in zichzelf dat de parrhesia toeschrijft aan de hoogmoed en ze het ergste van alles noemt en de volledige ondergang en de zelfverwaarlozing, terwijl ze aanvankelijk de zorg voor zichzelf beweerde te zijn. (16)

Twee polen tekenen zich in het christendom af: enerzijds de parrhêsiastische pool die de parrhêsia positief waardeert, namelijk in de mystieke traditie en anderzijds de omkering hiervan in de anti-parrhêsiastische pool, in de ascetische traditie van gehoorzaamheid en wantrouwen in zichzelf, welke in de ontwikkeling van deze religie het overwicht heeft gekregen. (17)

Ziehier nog een heel beknopt en summier besluit naar aanleiding van de lectuur van deze laatste colleges van Michel Foucault. Socrates hield ons voor dat de waarheid in onszelf ligt en dat derhalve de zelfkennis aan de grondslag ligt van de kennis van de waarheid: middels de logos kunnen wij de waarheid uit onszelf opdiepen, wat een soort van maieutiek of verloskunde is, die zich ontplooit middels de dialoog van mens tot mens welke de basis is voor de dialoog die men in zichzelf voert en die het denken is. In contrast met een hypocriete politiek brachten de cynici de waarheid opnieuw aan het licht met de eigen methode van de parrhêsia of het waarheidspreken en zij getuigden daar ook van met de eigen levenswijze die de daad bij het woord voegde, een ethiek die noodzakelijk een ethiek van armoede was met Diogenes als een van de grote voorbeelden. In die traditie leefden heel wat figuren, onder meer de Nazoreeër die door de Vlaamse auteur Ludo Noens in de traditie van het sjamanisme werd opgevoerd in De terugkeer van de Nazoreeër (2016). (18) Maar in de verdere ontwikkeling van het christendom werd het waarheidspreken in feite verkracht: het Romeinse Rijk dat in de militanten voor de waarheid opstandelingen zag, maakte van het Christendom een staatsgodsdienst en deze religie predikte voortaan de regel van de gehoorzaamheid aan God en aan zijn vertegenwoordigers: de paus en de clerus, die een contract sloten met de staat. De parrhesia werd geperverteerd: in plaats van het zelfvertrouwen te ondersteunen moest de mens op zoek naar heil voortaan zichzelf wantrouwen en zijn oversten bevend en blindelings gehoorzamen. Het vervolg van deze onfrisse geschiedenis is ons allen intussen welbekend.

(J.B., 29 september 2020)

Verwijzingen:

(1) Michel Foucault, De moed tot waarheid. Het bestuur van zichzelf en de anderen II, Colleges aan het Collège de France (1983-1984), met woord vooraf en redactie door François Ewald en Alessandro Fontana. Situering en redactie door Frédéric Gros. Vertaling door Ineke van der Burg. Uitgeverij Boom, Amsterdam 2011, pp. 335-344. [Oorspronkelijk: Le courage de la vérité. Le gouvernement de soi et des autres II. Cours au Collège de France (1983-1984), Paris: Gallimard/Seuil 2009].

(2) O.c., pp. 344-348.

(3) O.c., pp. 352-353.

(4) O.c., pag. 359.

(5) O.c., pag. 358.

(6) O.c., pag. 360.

(7) O.c., pag. 361.

(8) O.c., pp. 361-365.

(9) O.c., pp. 365-366.

(10) O.c., pp. 369-372.

(11) O.c., pp. 372-373.

(12) O.c., pag. 374.

(13) O.c., pag. 376.

(14) O.c., pag. 378.

(15) O.c., pp. 378-379.

(16) O.c., pag. 378-381.

(17) O.c., pag. 381-383.

(18) Ludo Noens, De terugkeer van de Nazoreeër. Fabuleuze lotsbestemming van een bliksemsjamaan, Aspekt 2016.