Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 17: Mattias Desmet en de kern van alle dingen

De kern van alle dingen

De kern van alle dingen
is stil en eindeloos.
Alleen de dingen zingen.
Ons lied is kort en broos.

En donker zingt mijn bloed,
van heimwee zwaar doorwogen.
Ik zeil langs regenbogen
Gods stilte tegemoet.

(Felix Timmermans, uit: Adagio)

Mattias Desmet: “Het wezen van de dingen is niet rationeel kenbaar en de werkelijkheid kan niet worden gereduceerd tot mechanistische schema's. (…) (Het is) in datgene wat altijd maar weer aan rationalisering en mechanisering ontsnapt, in datgene wat uit een gesprek verdwijnt als je het digitaliseert, in het verschil tussen de moederschoot en een artificiële kunststof baarmoeder, in het verschil tussen de warmte van een elektrische verwarming en deze van een houtkachel enzovoort.”¹ Wat verderop citeert Desmet de fysicus Max Planck met zijn mystieke uitspraken en zijn geloof in de beschermende god “die het lot van de wereld en elk mens in zijn almachtige hand houdt.”²

Een overigens niet ongevaarlijk geloof uiteraard dat ook middeleeuws aandoet omdat het zich verlaten op een god de mens in de illusie kan doen verkeren dat zijn eigen handelen er niet toe doet, dat hij zich omzeggens ruggelings in een ravijn mag laten vallen omdat hij kan vertrouwen op de engelen die hem wel tijdig zullen opvangen zodat hij er ongedeerd van af komt, precies zoals het kind dat zich laat vallen en er op vertrouwt dat zijn vader hem wel opvangt. De vader doet dat omdat hij verantwoordelijk is voor zijn kind maar over een vorst of een president die een oorlog begint en gelooft te mogen rekenen op de steun van god voor de eindoverwinning zeggen wij terecht (tenzij het gaat om een sprookje uit de oudheid) dat die niet goed snik is.

“Grote wetenschappers hebben het logisch-feitelijke discours van de wetenschap achter zich gelaten”³, schrijft Desmet en het is nu nog een kleine stap om te gaan beweren dat geloof uiteindelijk de rede overbodig maakt en dat men inderdaad niet langer hoeft te vrezen dat de harde natuurwetten zullen toeslaan om hem van het leven te benemen op het ogenblik dat vijandelijke vliegtuigen bommen droppen boven zijn hoofd.

Wanneer sociale spanningen toenemen gaan bij ons ofwel de stoppen springen en komen wij in een angstige verstening terecht ofwel gaan wij over in een modus van 'zweven' en van irrationaliteit die dan het schijnbare voordeel biedt een einde te maken aan het zenuwslopende besef dat men geen kant meer op kan. In dat laatste geval biedt de religie enig soelaas omdat de 'reddende' illusie aan overtuigingskracht gaat winnen van zodra zij met vele anderen wordt gedeeld en wie er ontvankelijk voor zijn gaan dan ook niet langer gebukt onder het stigma dat kleeft op geesteszieken en dat hen excommuniceert en isoleert. Integendeel kunnen wie aldus uit de realiteit naar buiten treden, samen met huns gelijken een alternatieve werkelijkheid gaan beleven waartoe 'gezonde' mensen geen behoefte en ook geen toegang hebben. Zij vormen dan als het ware een zelfhulpgroep en als die groot genoeg wordt en ook aansluiting vindt bij een gelijkaardig verleden, spreken wij van een religie.

Gaat die alternatieve werkelijkheid onder de druk van moeilijke omstandigheden zoals een pandemie of een oorlog alsmaar groeien dan kan het uiteraard zo uitdraaien dat deze groep niet langer een minderheid van 'geesteszieken' doch een meerderheid van de bevolking gaat verzamelen, die dan ook niet langer als 'zieken' weggezet horen te worden en verketterd maar onder de benaming van 'gezonde gelovigen' zullen doorgaan met een bijzonder leven onder de paraplu van een irrationeel maar gemeenschappelijke erkenning vindend verhaal of toneel. Dan dreigen wie voordien als 'gezond' werden bestempeld, als 'ongelovigen' verketterd te worden van zodra die een minderheid gaan vormen en op die manier neemt een fictie de plaats in die voordien aan de werkelijkheid toebehoorde terwijl, andersom, de werkelijkheid zal worden afgedaan als 'ontoereikend'.

Het is waar dat vaklui in de opleiding regels volgen die zij achter zich kunnen laten van zodra zij enige behendigheid ontwikkelen en dat op deze wijze door en door geoefende dansers bij het publiek de illusie kunnen opwekken te kunnen vliegen, zoals de legendarische Vaslav Nijinsky (1888?/1889?/1890?-1950). Het is ook waar dat muziek niet op maar tussen de noten wordt geschreven en dat woorden sowieso niet naar zichzelf verwijzen daar zij slechts afbeeldingen zijn in de wereld van de taal van dingen in een andere dan de talige wereld. De kern van een verhaal en de schoonheid van een melodie zijn niet aanwijsbaar en bevinden zich op een ander niveau dan dat van de hoorbare geluiden omdat er met het vatten van muziek ook nog tijd gemoeid is en vooral geheugen: de capaciteit om in het heden door vereniging tot bestaan te brengen wat in het verleden ligt en eigenlijk niet meer bestaat met wat verwacht wordt en nog komen moet en dus nog niet bestaat. Tussen haakjes: Augustinus van Hippo heeft hierover ruim zestien eeuwen geleden al bijzonder diepe wijsheden verkondigd.

Dat vermogen om op de keper beschouwd en in fysisch opzicht niet-bestaande dingen (meer bepaald: enerzijds het niet meer bestaande dat in het verleden ligt en dat men zich kan herinneren en, anderzijds, het nog niet bestaande dat in de toekomst ligt en dat men kan verwachten, waarbij de herinnering en de verwachting activiteiten zijn die een levende en denkende persoon vereisen) tot bestaan te wekken, vereist het optillen ervan tot een niveau dat zich aan de wereld van de dode fysica onttrekt en dat is meer bepaald uiteraard de wereld van het levende: de melodie die zich uitstrekt over een hele tijdsperiode wordt begrepen of als één geheel bevat door het geheugen dat wij ook wel benoemen als de geest en zonder dit niveau van spiritualiteit kan van de schoonheid van muziek geen sprake zijn. En ook niet van de betekenis van een zin of een verhaal, een beeld, een schilderij. Het onderscheid tussen het ware en het gedroomde wordt niet meer gemaakt, laat staan dat tussen goed en kwaad.

En hiermee werd de kwestie nog altijd niet verhelderd wat dan het leven zijn mag dat vereist wordt opdat daarin het schone, het ware en het goede tot leven zouden kunnen komen. Het is en blijft mysterie, inderdaad, maar het gevaar loert om de hoek dat wij nu gaan vergeten dat er misschien geen sprake was van geest zonder geheugen, dat wil zeggen: zonder vlees, en vlees is (levende) stof en derhalve vergankelijk en tijdelijk. De geest is dat niet omdat hij zich aan de tijd onttrekt maar hij bestaat alsnog niet zonder tijd. En zo kan men nog uren doorgaan: uren, dagen, jaren, eeuwigheden.

Heeft de fictie bij sommigen de plek van de realiteit ingenomen? Is het verschil tussen die twee fictief en kàn het dat wel zijn? Elk vertoog hierover lijkt van een louter speculatieve aard en ook de gedachten van Mattias Desmet hier rond verzameld, kennelijk inderhaast onder de druk van het pandemische gebeuren, blijven een hoog Bodifée-gehalte hebben, zij het dan zonder de poëtische én fysische diepgang die bij deze laatste, in Vlaanderen rond dit thema bekende maar nergens in dit boek teruggevonden wijsgeer, wél van de partij zijn. Maar, andermaal: dit zijn geen redenen om Desmet als gesprekspartner te weren en wie dat alsnog doen, laten prompt in hun wel bijzonder magere kaarten kijken. Wat zich vandaag allemaal aandient als publiek podium, blijkt op grond van de daar doorgevoerde selectie van sprekers niets anders te zijn dan een privaatbedrijf dat aast op het statuut van het bezit van de waarheid welke dan te koop wordt aangeboden en waar men deze klok hoort luiden kan men op de beide oren slapen in de rustige zekerheid dat voortaan alleen nog ordinair bedrog er de dagorde bepaalt.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 8 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 16: Over de surveillancemaatschappij en de pervertering van controle

Teveel overheidscontrole is schadelijk, aldus Mattias Desmet. Maar de auteur van De psychologie van totalitarisme ziet kennelijk over het hoofd wat Martin Heidegger heeft onderstreept in zijn hoger genoemd werk over de techniek, namelijk dat die controle rechtstreeks en onvermijdelijk want noodzakelijk volgt uit de vertechnisering van het maatschappelijke leven welke op zich goed is op voorwaarde dat ze ook goed wordt gebruikt.

De moderne technologie en in feite de specialisatie in het algemeen brengt immers met zich mee dat wij vertrouwen moeten kunnen hebben in de werktuigen die wij gebruiken omdat onze kennis van hun werking steeds vaker zeer gering is. Wanneer bovendien in een concurrentiële maatschappij de economie eist dat de productie van technologie winstgevend is, zal een blind vertrouwen in de aanwending van de technologie uiteraard uit den boze blijken.

De bedrijven die winst maken met de bestrijding van computervirussen zouden wel eens de bedenkers van deze virussen kunnen zijn omdat zij in de eerste plaats bedrijven zijn, wat in een kapitalistische samenleving inhoudt dat zij maximale winst moeten nastreven om overeind te kunnen blijven. En hetzelfde kan dan uiteraard ook worden verondersteld het geval te zijn met betrekking tot virussen die niet de werking van onze computers bedreigen maar die van onze lichamen en dus onze gezondheid.

Daar blijkt, zoals hoger al geopperd, dat niet de technologie en in casu de geneeskunde of de farmacie op zich verderfelijk zijn maar dat zij dat wel dreigen te worden waar hun producten zichzelf noodzakelijk maken middels het creëren en aanwakkeren van ziekten waarvan de bestrijding hun winst oplevert. Het probleem van het mes dat noodzakelijk is voor het leven maar dat tegelijk als moordwapen kan worden gebruikt, brengt aan het licht dat de efficiëntie van ons handelen van geringer belang is dan het eumoreel karakter ervan. De meest gesofisticeerde apparatuur brengt ons geen baat als zij niet wordt aangewend voor ons welzijn. Beter een traag maar veilig paard dan een snelle, moordende auto.

Zoals gezegd is een blind vertrouwen van de kant van de consumenten onverstandig binnen een kapitalistisch bestel en vandaar wordt het noodzakelijk om ter compensatie van mogelijke misbruiken voldoende wantrouwen te koesteren en allerlei controlemechanismen in te bouwen. Inzake de pandemie situeert het probleem zich daar waar malafide bedrijven de aandacht afleiden van wat zij in feite uitspoken en zij doen dat door die aandacht heel sluw te betrekken op de handel en wandel van hun slachtoffers.

Want waar corruptie niet langer een vreemde eend is in de bijt, krijgen zij het gedaan dat de autoriteiten, in plaats van te gaan controleren waar het virus vandaan komt om dan maatregelen te kunnen treffen bij de bron, prompt de slachtoffers gaan viseren. Zij gebruiken hen als bliksemafleiders en richten alle aandacht op hun gedrag als mogelijke oorzaak van contaminatie, alsof er ook maar een gedrag bestond waarmee het volk een pandemie kon tegenhouden.

Controle is noodzakelijk ter compensatie van de vandaag onoverkomelijke onwetendheid van de consument maar de producent onttrekt zich eraan als hij erin slaagt die te laten richten op zijn consumenten, de patiënten, die aldus een tweede keer worden geslachtofferd omdat controle meteen verdachtmaking is en dus poging tot beschuldiging.

De dader schuift aldus zijn schuld door naar zijn slachtoffer - nota bene een tactiek ons welbekend van de in deze tijd sterk onder de aandacht van de psychologen gebrachte praktijk van het pesten - met het gevolg dat hij zelf buiten schot blijft voor de hele duur van de aldus teweeg gebrachte hysterie.

Dat is ook exact wat misdadigers altijd al hebben betracht en dit verklaart meteen waarom een groot deel van de gevangenen alom ter wereld onschuldig vastzitten: slaagt een crimineel erin om zijn schuld in andermans schoenen te schuiven, dan zal van zodra de ander veroordeeld is, hijzelf definitief buiten schot blijven. De surveillancemaatschappij lijkt steeds strenger te worden en lijkt goed te draaien, al te goed zelfs, maar in werkelijkheid verkapt al het gedoe van een schijnbaar superieure alertheid het totale gebrek aan waakzaamheid op uitgerekend die punten die haar reden van bestaan uitmaken.

Een ander voorbeeld van schuldverschuiving vindt men waar de zwakke weggebruiker, bijvoorbeeld de fietser, nadat hij het slachtoffer werd van een aanrijding door een automobilist, van een rechter te horen moet krijgen dat hij maar een veiligere weg had moeten kiezen. De controle in het hele gebeuren van de pandemie moet niet de slachtoffers - de patiënten - tot voorwerp hebben daar zij allerminst de producenten van de ziekte zijn maar wel de producenten van de bestrijdingsmiddelen waarvan de werking immers onmogelijk gecontroleerd kan worden door jan met de pet. Andermaal Heidegger: de technologie vergt vertrouwen (terwijl, Marcuse indachtig, vertrouwen misplaatst is in een wereld die draait om winst) en vereist derhalve controle. De controlemaatschappij is met andere woorden nodig en wenselijk maar zij bestaat feitelijk niet omdat hetgeen eruit ziet als controle, niets anders is dan een verkapte ontsnapping daaraan.

Met controle op zich is derhalve niets mis maar het zijn niet de burgers die gecontroleerd horen te worden doch zij die macht uitoefenen over hen omdat zij het zijn die gewantrouwd moeten worden daar alleen wie over macht beschikken, die macht ook kunnen misbruiken. Men moet immers steeds voor ogen houden dat controle deel uitmaakt van de wetgeving in een rechtsstaat terwijl de wetgeving daar de bescherming van de zwakkeren op het oog heeft in de strijd die de rechtsstaat voert tegen de wet van de jungle. Waar niet de machtigen doch de zwakkeren gecontroleerd worden, kan de wetgeving in dat opzicht alleen maar contraproductief werken en vaak zijn de zwakkeren zich daar in hun onmondigheid niet eens van bewust.

De fietser die het slachtoffer wordt van een aanrijding belooft aan de rechter om in het vervolg een veiliger parkoers uit te zoeken en de automobilist die hem aanreed, voelt zich gesterkt in de overtuiging dat niet hij degene is die een misdrijf heeft gepleegd. De eigenaar van de pc die uitviel ingevolge een besmetting met een computervirus krijgt te horen dat hij schuldig is omdat hij niet investeerde in antivirussoftware, wat in feite de dader die het computervirus heeft verspreid, vrijpleit van schuld en hem tevens het recht toekent op bedrog, als ware dit een vorm van superieure intelligentie. Meer nog: met het oog op zijn eigen voortbestaan binnen de kapitalistische concurrentiële economie krijgt het er alle schijn van dat hij zelfs de plicht heeft om dat te doen en in termen van moderne commerce gelden deze misdaden godbetert inderdaad als sluw of slim.

Het is ronduit onthutsend om vast te stellen dat mensen die door de gemeenschap werden aangesteld om wetenschappelijke opdrachten uit te voeren en dus taken met als uiteindelijk doel waarheid aan het licht te brengen, niet in staat blijken om het bedrog van de misleiding door malafide kapitalisten te doorzien of te bestrijden. In plaats van te gaan pleiten voor meer overheidscontrole in functie van de handhaving van de rechtsstaat die haar reden van bestaan vindt in de bescherming van allen en dan in de eerste plaats van de zwakkeren, laten zij zich voor de kar spannen van de machthebbers en gaan zij pleiten tegen controle zonder meer, wat zij dan identificeren met een strijd voor meer 'vrijheid'. Maar de zwakkeren dienen beschermd te worden: tegen de gesel van het brute wegverkeer, tegen onwetendheid, tegen ziekten maar vooreerst tegen de sterkeren waar blijkt dat deze laatsten hun vertrouwen niet verdienen. Een gemeenschap die het lot van de zwakkeren overlaat aan de willekeur van de sterkeren, verzaakt aan de humane plichten die haar recht van bestaan funderen.

Vrijheid en privacy zijn mooie begrippen maar waar mensenrechten in het geding zijn, kan men zich er niet op beroepen zonder zich te gaan vermeien in een kwalijk spel. Het snijdt geen hout om helemaal niet te reageren tegen kinderarbeid in China met het argument dat de Chinezen hun eigen vrijheid hebben omdat hier niet zozeer Chinezen in het geding zijn maar in de eerste plaats mensen. De privacy kan geen recht zijn waar zij andermans rechten schendt, wat bijvoorbeeld het geval is bij huiselijk geweld, vrouwenbesnijdenis, eremoord en kinderarbeid. Maar ook met het Amazonewoud doen grootgrondbezitters ter plekke niet wat ze willen omdat het hier behalve 'eigendommen' ook de longen van de hele wereld betreft. De klimaatcrisis, het probleem van de fossiele brandstoffen, het gevaar van radio-activiteit, de problematiek van de vervuiling en die van de honger in de wereld, de mensenrechten: deze zaken mogen niet overgelaten worden aan de willekeur van enkelingen omdat niemand over andere mensen rechten kan doen gelden. Dat is in de loop van de geschiedenis weliswaar al te vaak gebeurd en het gebeurt nog steeds.

Zo bijvoorbeeld zagen de voorstanders van de slavernij met de opkomst van het abolitionisme hun broodwinning slinken en zij hadden er veel moeite mee om hun vermeend 'recht' op het bezit en de uitbuiting van andere mensen zomaar prijs te geven en hetzelfde probleem doet zich vandaag nog steeds wereldwijd voor, met slavernij, loonslavernij en ongelijkheid in het algemeen. Het pleidooi voor een liberalisme met een financiële elite van in moreel opzicht criminele samenzweerders kan slechts een herhaling zijn van de onnoembare misdaden tegen de mensheid die de geschiedenis bevlekken in steeds dezelfde terugkerende verschijningsvormen: feitelijke uitbuiting en genocide door een gewetenloze minderheid van rovers die zich bedienen van de nieuwste technologie inzake wapens maar ook inzake retoriek en jurisdictie (geknoei met wetgevingen), gepaard gaande met een schijn van heiligheid en zich verbergend achter een masker van waarheid, schoonheid en goedheid, en zich hullend in een rookgordijn van educatie en ontwikkeling.

Leopold II was de eindverantwoordelijke voor een van de grootste misdaden en genocides in de geschiedenis maar hij genoot wereldwijde faam als filantroop en als verbreider van de beschaving en van het christendom in het Afrikaanse continent en nog steeds geniet deze eigenlijk compleet Victoriaanse figuur van standbeelden en van vele andere eretekens. Helaas is zijn handel en wandel allerminst uitzonderlijk maar veeleer representatief voor hoe het er door de band aan toe gaat, zoals Joseph Conrad dat suggereert in zijn Heart of Darkness zelfs zonder eenmaal naar deze koning te verwijzen. Alleen wordt aan de handel en wandel van figuren die koninklijke titels moeten ontberen en die geen schijn hebben hoog te houden, lang niet zoveel ruchtbaarheid gegeven.

Met betrekking tot de geschiedenis van de jongste pandemie is ongetwijfeld een gelijkaardig toneel aan de gang en een grondig onderzoek van het gebeuren is daarom een uiterst dringende noodzaak. Alleen al om die ene reden is het een heilige plicht jegens de mensheid om zelfs de meest dissidente stemmen te laten klinken. Wie pleiten voor spreekverbod (terwijl zij zich op de koop toe vaak nog uitgeven voor volgelingen van Socrates en voor verdedigers van de open debatcultuur) verstikken met deze onvervreemdbare vrijheid tevens de waarheid die zij paradoxaal genoeg geloven in pacht te hebben en zij doen dat om geen andere reden dan omdat zij de waarheid te vrezen hebben daar zij zichzelf maar al te dikwijls weten stand te houden middels leugens en bedrog.

De zich verlicht achtende geesten maar ook de gelovigen in allerlei onzinnigheden hebben recht op hun eigen waanzin zolang zij die voor zichzelf houden en hem niet aan anderen opleggen want niemand kan rechten over anderen doen gelden omdat alle mensen evenwaardig zijn. Elkeen mag geloven in het leven of in de dood, in goden, demonen, elfen en kabouters, in paradijzen, in vakantiereizen en in peperdure spijzen, zolang men ook alle anderen van diezelfde vrijheden laat genieten.

Gezondheid is weliswaar een persoonlijke zaak maar wordt een zaak van gemeenschappelijk belang waar inzake ziekten besmettelijkheid aan de orde is. Maar de waarde van gezondheid is niet absoluut: niet iedereen kan te allen tijde voor de volle honderd percent gezond willen zijn ten koste van ontelbare andere waarden. Het bepalen van prioriteiten dient omwille van het algemeen belang in alle openheid te gebeuren en ook in alle sereniteit.

Het punt dat Desmet maakt met zijn De Psychologie van Totalitarisme is ons inziens dat die vereiste sereniteit onmogelijk gemaakt wordt van zodra angst in het spel komt waarvan sinds oudsher gezegd wordt dat die een slechte leermeester is.

Het is de bijzondere verdienste van de besproken auteur om daaraan te herinneren en het strekt de man tot eer dat hij met dat edel doel voor ogen ook zijn nek uitsteekt. Het betoog dat hij brengt en waarvan de kern zich misschien het beste laat samenvatten in de boodschap dat angst een slechte leermeester is, blijkt nog veel dringender dan de noodzaak bij de WHO om een vaccin te vinden tegen covid-19 en zijn taak blijkt tevens nog veel moeilijker omdat een enkeling zijn pad naar het publiek eigenhandig en dikwijls in alle eenzaamheid moet plaveien terwijl voor een wereldomvattende organisatie die wordt bemand door corrupte toppolitici de weg door de door hen aan hen onderdanig gemaakte massa's allang en alom geëffend werd. Alleen al om die reden zijn gebeurlijke onvolkomenheden in dat betoog menselijkerwijze onvermijdelijk en vergeeflijk. Iets wat men overigens bezwaarlijk kan zeggen over over de 'onvolkomenheden' van zekere toppolitici zoals die in de jongste weken aan het licht kwamen.

Het gewicht van de autoriteiten is zoals dat van de massa's die hen in het zadel hielpen. Was het Alexander de Grote die zegde één man te verkiezen boven een heel leger als hij maar de beste is?

(Wordt vervolgd)

(J.B., 7 maart 2023)

Mattias Desmet en De psychologie van totalitarisme

Aflevering 15: Wetenschap en waarheid? Leugen en... Kapitalisme!

Wanneer Mattias Desmet bij de aanvang van zijn elfde hoofdstuk, Wetenschap en waarheid, herhaalt dat de Verlichting aan de basis ligt van het totalitarisme¹, vergeet hij de totalitaire kerk. Zo bijvoorbeeld betoogt O. Noordenbos: “(De Rooms-Katholieke Kerk) is een geestelijke macht, want zij beschouwt zich als de enige ware kerk die door Christus is gesticht. Maar zij is evenzeer een wereldlijke macht (...). Zij acht zich immers geroepen, ter wille van het eeuwig heil van het aan haar toevertrouwde mensdom, dat in het leven ‘hier beneden’ al wordt voorbereid, ook het leven op aarde te leiden en te ordenen volgens haar leringen en geboden. Dit betekent dat de kerk een totalitair karakter heeft.”² De menselijke Rede mag weliswaar niet vergoddelijkt worden maar met een terugkeer naar het geloof van weleer belanden wij op dat vlak van de regen in den drop.

Als zoals Desmet het stelt, nazisme en stalinisme consequenties zijn van de Verlichting, dan zijn vele eeuwen van kolonialisme en van slavenhandel alsook de verdrukking van vrouwen en allerlei minderheden consequenties van de hegemonie van de kerk.

En wie zich keren tegen de vierde industriële revolutie, vergeten dat de versmelting van de mens met zijn technologie zo oud is als de mensheid zelf, alleen al omdat de mens (vaak) gedefinieerd wordt als 'het dier dat werktuigen gebruikt' en werktuigen zijn 'verlengstukken' van het lichaam, ongeacht of het hier een hamer betreft of een taal.³ Het verlangen naar een wereld zonder pakweg machinale mobiliteit, bouwkunde, brillen en prothesen is een absurditeit als men niet wil gaan leven zoals de Amish die zich te paard verplaatsen of de Jehovah-getuigen die liever hun kinderen laten sterven dan op hen bloedtransfusies toe te staan.

Kritiek op de menselijke technologie is weliswaar mogelijk, zoals bijvoorbeeld bij Martin Heidegger (1889-1976), in Die Technik und die Kehre uit 1962 waarin deze filosoof het technische denken bekritiseert waarin activiteit en controle centraal staan - hij opponeert het aan het bezinnende denken, gericht op authenticiteit en beleving.⁴ Tussen haakjes: Hannah Arendt (1906-1975) was een tijdgenote en een leerlinge van hem. Edoch, zeer zeker is niet zozeer de technologie op zich verantwoordelijk voor de door Desmet opgesomde ontsporingen maar wel, zoals Herbert Marcuse in zijn One-dimensional Man uit 1964 uitvoerig heeft betoogd, het samenspel van wetenschap en techniek met het kapitalisme, hier te lande ook behandeld door Rudolf Boehm en later, namelijk als het 'WTK-bestel', door Etienne Vermeersch in zijn milieu-essay De ogen van de panda uit 1988.

En de oorsprong van het kapitalisme moet (andermaal) niet in de Verlichting worden gezocht maar in de (vooral protestantse) religie: in zijn werk De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme legt Max Weber uit hoe kapitaal en kapitalisme resulteren uit het samenspel van enerzijds hard labeur en anderzijds de (bijbels geïnspireerde) afkeer van genot of dus, met twee woorden gezegd, uit het verdienen van geld dat wordt opgespaard.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 6 maart 2023)