Er was eens een jood die dagelijks geplaagd werd door een scheldende bende straatkinderen aan zijn deur. Op een dag besloot hij daar iets aan te doen. Wanneer de scheldende kinderen verschenen, ging hij in het portaal staan, en gaf ze allemaal vijf frank. De kinderen verstomden en dropen het af. 's Anderendaags blut, kwamen ze weer schelden. De jood gaf hen nu elk vier frank en ze vertrokken. De derde dag leverde de scheldpartij hen nog drie frank op, de vierde dag twee frank, de vijfde dag één. Toen zeiden de kinderen: voor dat bedrag kunnen we het niet meer doen, en het was uit met schelden.

Dit welbekend verhaal illustreert een bijzondere manipulatietechniek. De opvoeder ontvreemdt de opvoedeling z'n interne motivatie. Met de beloning geeft hij hem een externe in de plaats. Dit laat hem toe te gaan conditioneren. Hij creëert een moraal die, net zoals het kapitalistisch bestel, z'n effect haalt uit de middel-doelomkering. In het verhaaltje weten de kinderen eigenlijk niet goed waarom ze schelden. Hun motivatie is labiel. Ze apen hun leider na om erbij te horen. Maar de jood geeft hen vijf frank. En onbewust nemen de kinderen deze beloning ook als een goede reden om te schelden aan. Het is een welgekomen excuus voor wat ze doen. Maar aangezien de jood de kinderen tot schelden motiveert, kan hij hen voortaan ook straffeloos van hun excuus beroven of demotiveren. Doet hij dit, dan neemt hij hun innerlijke motivatie weg en het schelden houdt op.

In het kapitalistisch bestel is een dergelijk conditioneringsmechanisme de norm. Werklustige aspirant-arbeiders, gedreven door de wil om de wereld te verbeteren, worden door een werkgever gerecruteerd. Deze beloont hun prestaties. Alras slaat de motivatie om: de beloning vervangt de innerlijke drijfveer. Als deze arbeiders op een dag wordt opgedragen de wereld af te breken, zorgt het loonzakje ervoor dat ze hierin geen graten zien. Zo nodig versterkt naast het loon een gepaste ideologie de motivatie.

De arbeider verliest zijn innerlijke motivatie omdat hij ermee heeft ingestemd om een loon te ontvangen. Een onverdiend loon, want een innerlijke motivatie is haar eigen loon. De wil om de wereld te verbeteren wordt namelijk beloond door de verwezenlijking van dat doel. De werkgever verleidt de arbeider ertoe, z'n aanvankelijke doelstelling te ruilen met het aangeboden loon: hij maakt dat het engagement op zich niet langer bevredigt door daaraan een supplementaire bevrediging te koppelen. Tegelijk kan hij zodoende het verband tussen engagement en wereld vervalsen. Hiermee doet hij iets analoog als de drugshandelaar: de onmiddellijke bevrediging die hij de geëngageerde aanbiedt, verbreekt de directe betrokkenheid van diens engagement met de buitenwereld. Het geluk dat volgt uit een of ander maatschappelijk engagement wordt voortaan gehaald uit een drug, of uit het loon. Het geld en de drug hebben precies dit gemeen, dat hun vruchten ontkoppeld zijn van de persoonlijke verdiensten. Alles is te koop voor geld. Met een drug kunnen ook misdadigers zich gelukkig voelen... zolang de voorraad strekt! Want het onderscheid tussen 'voelen' en 'zijn' is even wezenlijk als dat tussen illusie en werkelijkheid. De bedrogene is van z'n bedrieger afhankelijk. Niet de werkelijkheid, maar het manipulatiesysteem bepaalt de waarde van de handelingen van de gemanipuleerde: hij verkeert niet langer in de mogelijkheid om zelf zin te geven aan zijn handelen. Het plotseling verdwijnen van de drugshandelaar brengt de verslaafde in grote problemen. Net zo is de arbeider van het kapitalistische bestel afhankelijk. Noodgedwongen ijveren beiden mee voor de instandhouding van het bedrog.

Het verlies van luxegoederen volgt uit het verlies van loon, uit het verlies van werk. Het verlies van werk, uit het verlies van motivatie. De gedemotiveerde wordt geconfronteerd met de leegheid die hij zelf veroorzaakte op het moment dat hij zich z'n innerlijke motivatie heeft laten ontfutselen voor een loon. Beroofd van z'n loon, heeft hij ook geen innerlijk meer, en koortsachtig zoekt hij het buiten zichzelf. De eisen die hij gaat stellen aan het systeem waarmee hij zich corrumpeerde, zijn even zinloos als de klachten aan het adres van z'n bedrieger, want niemand laat zich bedriegen zonder door de bedrieger verleid te zijn geweest. En in het zwichten voor de verleiding heb je vanzelfsprekend jezelf bedrogen.

Zo is het kapitalisme, of om het even welk sanctionerend systeem, het middel bij uitstek om de algemene ont-innerlijking te bewerkstelligen. Het systeem bestaat bij de gratie van conditionering. Deze laatste bestaat door de feitelijkheid van het bedrog. De essentie van het bedrog zit in het zelfverraad dat wezenlijk samenvalt met het zelfbedrog.

Tegelijk kan ook het doel van zo'n systeem niets anders zijn dan (zelf)bedrog. Het systeem exterioriseert het zelfbedrog als dusdanig. Het zelfbedrog als anonieme, onpersoonlijke kracht, verwerft met het (dank zij door personen tot stand komende) systeem een autonomie vergelijkbaar met die van een machine. Maar deze machine produceert niets: ze vernietigt alleen maar de innerlijkheden van wie haar tot brandstof willen zijn.

Maar is elk systeem per definitie verwerpelijk? Neen. Het systeem is een instrument. Het kan ten goede worden aangewend. Tenzij het autonoom wordt. En dan nog: een autonoom systeem schakelt zichzelf uit waar het niet esthetisch is. En dit is de kracht van het 'objectief goede'. Bekijken we dit even van naderbij.

De straatkinderen in het verhaaltje schelden aanvankelijk vanuit een innerlijke 'motivatie'. Maar eigenlijk weten ze niet waarom ze schelden. Vandaar nemen ze het excuus van de jood onmiddellijk aan. Men kan nu opmerken dat die innerlijke motivatie niets anders is dan agressie: nauwelijks gekanaliseerde (fysieke, of zelfs fysische) energie. De jood kanaliseert deze energie. Indien hij dit gewenst had, dan had hij de kinderen voortaan ook kunnen laten zingen voor vijf frank. Of voor vier frank, voor drie, twee, één frank of zelfs voor niks. Immers, door te zingen kan men op den duur genoegen gaan scheppen in het zingen zelf, en wordt de motivatie om te zingen door niets anders nog dan door het zingen zelf bepaald. Dat is niet het geval met schreeuwen. En het is des te meer het geval met het zingen van schone liederen. Wat schoon is, bezit een intrinsieke en ook een objectieve positieve waarde. Men zingt immers niet alleen gratis, men is zelfs bereid om ervoor te betalen. Het schone kan dus niet uitputtend worden gecorrumpeerd door een conditionerend systeem. Het schone ontsnapt aan het (zelf)bedrog. We noemen het Schone ook het Ware, omdat het zich onafhankelijk van de macht van het bedrog in stand kan houden. Precies daarom kan kunst de wereld redden.

Het is niet onwaar dat het rijkere deel van de wereld, waartoe ook wij zouden behoren, een drastisch toenemende armoede kent op het vlak van het niet-materiële. Maar soms herhaalt men dat zo dikwijls dat het wel lijkt alsof de materiële armoede voltooid verleden tijd was. Niets is minder waar.

Voor een groot stuk komen de zogenaamd ‘geestelijke’ noden rechtstreeks voort uit materiële. Bovendien zorgt een met enorme taboes omringde verbloeming ervoor dat geestelijke nood sinds oudsher ‘rijkdom’ heet. Een één-oog in het land der blinden kan dit weliswaar opmerken; een ziende echter zou terstond het voorbeeld volgen van Sophocles’ Oedipus, en zich meteen eigenhandig van het zicht beroven. En niets is minder waar dan dat dit land van melk en honing geen zienden meer verdraagt. Seattle’s profetie werd zowaar allang bewaarheid. “Het zien van uw steden doet pijn aan de ogen”.

De mens, ooit diep verbonden met zijn natuur, door hem aanbeden als een gemalin, werd verdreven uit de bossen en van de akkers verjaagd. Het volk, ooit samen-levend in stamverband en in familiekring, werd uit zijn biotoop gerukt en gekazerneerd in steden, om daar te worden verbruikt als arbeidskracht, precies zoals het vee in zijn stallen van weleer. Ik hoef Marx niet te herhalen, maar zelfs Marx is heden achterhaald.

Ook uit de eigen stenen huizen werd het volk verdreven. Wij huren nu, of wij betalen eeuwig af, wat op hetzelfde neerkomt. Wij huren een dak, een burgerschap, en zelfs een eigen identiteit, of wat daarvoor moet doorgaan. En of ik dat meen?

Mijn beste: de meest fundamentele nood van een mens, is zijn nood aan medemensen: zijn nood aan menselijk contact. En zijn ergste gebrek is dat hij de schijn hoog wil houden dat hij dat zou kunnen missen. Het allerergste is, te moeten leven in gevangenschap. De isoleercel is nog wreedaardiger. In een mum van tijd maakt ze van een mens een wrak - doeltreffender dan de zogenaamde ‘cold turkey’ voor de drugsverslaafde is. Welnu, voor het bevredigen van die fundamentele nood wordt heden geld geëist, veel geld.

Waar zijn de meidoorns waaronder men ‘s avonds samentroepte rond de oude vertellers van het dorp, terwijl de kwajongens meikevers vingen? Waar zijn de ‘staminees’ - ooit was er om het andere huis eentje - waar elkeen welkom was voor een oude jenever en een praatje van een uur of twee - de dag was lang. Waar is de tijd dat je iemand nieuw kon aanspreken zonder vanaf dat moment door te moeten gaan voor niet goed snik? Euro’s moet je heden hebben, want de zaken moeten draaien, en als de bankkaart leeg is, sta je zo weer op straat. En zelfs daar ben je niet langer welkom.

Leven wij niet in een tijd waarin het volk tot een verzameling van enkelingen is teruggebracht? “Elke zot in zijn eigen kot”, zoals de wevers ooit zegden bij het haspelen van de draden door de hevels. Of wij het willen of niet: het algemene contacttaboe is reeds een feit dat over deze rijke wereld heerst, en wee diegene die het te schenden durft. Elke zot zit nu voorgoed in zijn eigen kot met zijn peeceetje dat straks de regering gratis uitdeelt aan wie het vooralsnog niet mist.

Ik ga de rapporten nu niet citeren, maar wetenschappelijk onderzoek heeft overtuigend aangetoond dat virtuele werelden, hoe fantasierijk ook, de werkelijkheid niet kunnen vervangen zonder dat zij tevens hun bewoners ‘virtualiseren’. En het neologisme dat u hier prompt ziet staan, is inderdaad een synoniem voor ‘gek maken’. De maandelijkse huur die wij betalen voor het internet is klein bier vergeleken bij zijn ware tol. Het kuieren in droomwerelden is slechts mogelijk voor uit dezelfde droomstof samengestelde identiteiten.

De gevaren van intensief internetgebruik zijn vergelijkbaar met die van gokverslaving, drugsverslaving, of eender welke vorm van verregaande afhankelijkheid. Het zich kluisteren aan een computerscherm verschaft het slachtoffer daarvan een zich eindeloos verkappende vorm van een illusie van vrijheid. In niets onderscheidt zich de freak nog van Dickens’ Ebenezer Scrooge, die zijn grootste geluk denkt te beleven in het tellen en hertellen van zijn centen. En het leven zelf moet eraan geloven.

U kent ‘A Christmas Carol’ wel, beste mede-internetter: naarmate het verhaal vordert, wordt Scrooge bezocht door steeds gruwelijkere fantomen. Zij waarschuwen hem dat hij het echte leven mist, dat op hem wacht. Dickens, de brave man, zorgt voor een 'happy end' - het is tenslotte een kerstverhaal.