Corona en de heilige zaak:

Intermezzo: Het dwaalspoor van Spinoza

Wat Rudolf Boehm in zijn Kritik (1) vertelt over Spinoza ligt in de lijn van zijn commentaar bij Descartes en van zijn nog te bespreken commentaar bij Locke: de westerse filosofie bouwt verder op het drijfzand van de antieke filosofen die geloven dat de objectieve kennis binnen het bereik van de mens ligt en dat het verwerven ervan hem een goddelijke macht zal verschaffen. Het geloof in de positieve wetenschappen ligt helemaal in de lijn van dit vertrouwen in het bereiken van die kennis en het voedt het vooruitgangsgeloof: de overtuiging dat het met de wereld de goede richting uitgaat en dat het pad dat het westen met de wetenschap, de techniek en de economie heeft ingeslagen, alleen maar kan leiden tot een toename van macht, welvaart, geluk, kennis - een pad dat naar sommigen verhopen ons zelfs tot bij de onsterfelijkheid kan brengen. Edoch, om verschillende redenen kan dit alles slechts een kostelijke illusie zijn.

Een niet zuiver filosofische kritiek die niettemin het vermelden waard is, stamt van Herbert Marcuse en werd later hier te lande overgenomen door Rudolf Boehm en vervolgens door Etienne Vermeersch en heeft te maken met de voor het milieu rampzalige synergie van drie actuele maatschappelijke peilers, namelijk de wetenschap, de techniek en de kapitalistische economie.

Het neoliberalisme met zijn middeldoelomkering herleidt mensen en dingen tot hun loutere ruilwaarde, heeft geen oog voor intrinsieke waarden en derhalve ook niet voor de eindigheid (van bijvoorbeeld grondstoffen) en de uniciteit (van mensen). Een kapitalistische economie vooronderstelt voor haar bestaan een bestendige groei terwijl de eindigheid van essentiële grondstoffen maar ook de eindigheid van tijd en ruimte (bijvoorbeeld inzake vervuiling en afval te land en ter zee) grenzen stellen aan de groei. Meer essentieel is echter de fundamentele kritiek bij de westerse denkrichting en deze kan in verband gebracht worden met enkele bedenkingen bij een fundamentele overtuiging waarop Spinoza zijn hele denken heeft gegrondvest.

Spinoza gelooft namelijk in de rede, de ratio, de logica, het wiskundige denken, en, uiteindelijk, de positiviteit van waarheden en van de waarheid zonder meer. De titel van Spinoza's hoofdwerk luidt: Ethica, Ordine Geometrico Demonstrata, wat wil zeggen: Een ethiek, bewezen op de manier waarop de meetkundige stellingen (van Euclides) bewezen worden. Boehm wees reeds op de vrees van Descartes voor de boze geest, namelijk de vrees voor de mogelijkheid dat wiskundige waarheden niet op de werkelijkheid betrokken zijn omdat zij onverschillig blijken voor het onderscheid tussen werkelijkheid en droom (onwerkelijkheid) aangezien ze in die twee werelden even waar zijn. De Euclidische meetkunde waar Spinoza op vertrouwt voor het funderen van zijn ethica, is dus corrupt en derhalve zal ook zijn ethica corrupt zijn. Maar er is nog een derde vorm van kritiek op Spinoza mogelijk.

Ons inziens is de Ethica vatbaar voor dezelfde kritiek waaraan de oosterse filosofieën kunnen onderworpen worden. Sinds het ontstaan van het Boeddhisme geldt het in het Oosten immers als een grote wijsheid om zich bij de gang van zaken neer te leggen. De oorsprong van het ongeluk bestaat volgens Siddharta Gautama in gehechtheid: tegenover het feit van het leed stellen wij in gedachten het genot vanuit een gehechtheid daaraan en tegenover het feit van de dood, de gedachte aan het (verder)leven. Pas wanneer wij erin slagen om gedachten die niet met de feiten stroken te overwinnen, verschalken wij het ongeluk: dat is de kern van de leer van de onthechting.

Maar in feite is deze vermeende wijsheid zelfbedrog: het is zonder meer een verkapte struisvogelpolitiek. Als men aanneemt dat geluk bestaat in de afwezigheid van ongeluk, dan is de gelukkigste mens diegene die niet geboren is. Die absurde 'wijsheid' wordt trouwens ook door bepaalde Griekse filosofen verkondigd. Hij keert terug bij Spinoza die immers alle aandoeningen wil overstijgen middels de rede welke hij identificeert met het inzicht in de noodzaak van de dingen. De dood is onvermijdelijk en derhalve noodzakelijk en van zodra dit inzicht aanwezig is, kunnen wie zich aan dit inzicht onderwerpen, bezwaarlijk de dood nog betreuren zonder dit zelfde inzicht te verloochenen, daar zij tevens zullen inzien dat het betreuren van het onvermijdelijke geen enkele zin kan hebben omdat dit laatste inzicht hetzelfde is als het eerstgenoemde maar dan in een enigszins andere vorm.

Bijna raakt de ataraxia of de onverstoorbaarheid van de Oude Grieken die door Spinoza in ere wordt gehouden of in ere wordt hersteld, aan de verfoeilijke onverschilligheid over welke Primo Lévi schrijft dat zij nog erger is dan het kwaad van de shoah. Immers, de afwezigheid van verzet met het oog op de eigen rust kan slechts begrepen worden als lafheid of tenminste als de onwil tot empathie. Want waar het onvermogen tot empathie symptomatisch is voor psychopathie, kan de bewuste keuze daarvoor niet anders dan misdadig zijn - alvast in het licht van de christelijke ethiek die immers de naastenliefde presenteert als een existentiële keuzemogelijkheid. (Een volgende kritiek bij Spinoza betreft het objectivisme dat de ganse westerse denkrichting tekent en deze kritiek wordt verderop geformuleerd.)

(Wordt vervolgd)

(J.B., 7 februari 2021)

Verwijzingen:

(1) Rudolf Boehm, Kritik der Grundlagen des Zeitalters (1973). Een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Coolsaet met een taalkundige revisie d.d. 2011 van Guy Quintelier verscheen bij Het Wereldvenster, Baarn (1977). De integrale tekst van het werk is beschikbaar op het internet op het volgende adres van het Marxistisch Internet Archief:

https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/index.htm

Corona en de heilige zaak:

Deel 32: Spinoza's gammele idee van heerschappij (goddelijkheid) door onderwerping (redelijkheid)

Heel terecht heeft Descartes ervoor gevreesd dat de goddelijke kennis voor de mens onbereikbaar moest blijven: de zuiver theoretische kennis zoals zij bijvoorbeeld in de wiskunde bestaat, is niet op de werkelijkheid betrokken. Maar Descartes was niet bereid om dat toe te geven en Spinoza is er nog minder toe bereid, aldus Rudolf Boehm.

Voor Spinoza is God de wereldgrond, datgene wat aan de grondslag van alles ligt, datgene wat wel op zichzelf kan bestaan maar zonder welk al het andere niet kan bestaan: de substantie. De middeleeuwers noemden dat het subjectum in de betekenis van draagvlak (terwijl het elders ook het onderworpene kon betekenen). Aristoteles sprak over het hupokeimenon. En hij beschouwde de materie (materia prima) als enige substantie terwijl het subjectum verwees naar de innerlijke onbepaaldheid van al het materiële. Hoe dan ook verwijst Spinoza's begrip van de substantia als absoluut subject (God) naar het oneindige, het onsterfelijke en Spinoza poogt de mogelijkheid van de mens om aan God gelijk te worden, als volgt te redden.

In zijn Ethica wordt betoogd dat wij ons moeten identificeren met de rede die de zuiver theoretische, goddelijke kennis is omdat redelijk handelen, handelen is overeenkomstig het inzicht in de noodzakelijkheid. Ons verzet dat ons geluk in de weg zit, wordt als het ware gebroken door het inzicht in de noodzaak van wat te gebeuren staat: het inzicht bevrijdt omdat het de noodzaak openbaart die de instemming van de rede meebrengt. Het zou redeloos zijn het onmogelijke te betreuren maar even absurd ware het als men zou afwijzen wat noodzakelijk is en derhalve werkt het inzicht in de noodzaak bevrijdend. Maar volgens Boehm is het tegenstrijdig om die feitelijke onderworpenheid met goddelijkheid te identificeren. (1) Ook John Locke zal er niet in slagen om het ideaal van de absolute kennis te redden. En we herinneren eraan dat we aldus opgescheept blijven zitten met een wereldbeeld dat steunt op een vertrouwen in de wetenschappelijke kennis waarvan wij geloven dat zij ons uiteindelijk de absolute of de goddelijke kennis zal brengen, terwijl wij alleen maar op een bijzonder hardnekkige manier een dwaalspoor volgen dat de wantoestanden van vandaag verklaart en dat ons inziens ook wat licht zou kunnen werpen op de alsmaar toenemende chaos waarin de wereld ingevolge de huidige crisis is terechtgekomen.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 6 februari 2021)

Verwijzingen:

(1) Rudolf Boehm, Kritik der Grundlagen des Zeitalters (1973), paragraaf 26. Een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Coolsaet met een taalkundige revisie d.d. 2011 van Guy Quintelier verscheen bij Het Wereldvenster, Baarn (1977). De integrale tekst van het werk is beschikbaar op het internet op het volgende adres:

https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/index.htm

Corona en de heilige zaak:

Deel 31: De straf der goden

Bij de behandeling van René Descartes (1596-1650), de eerste beoefenaar van de filosofie van de subjectiviteit, ontgint Rudolf Boehm een bijzondere waarheid die ons van pas komt bij de bespreking van het hedendaagse gebeuren omtrent de pandemie die de mensheid in haar greep heeft gekregen en hij heeft het in feite over het gevreesde 'malin génie' van de filosoof.

We zagen al wat de middeldoelomkering kan inhouden, onder meer volgens Marx (inzake de economie) en volgens Pascal (over het 'divertissement') en laten wij eerst nog een ogenblik bij deze laatste verwijlen.

Jagers vermaken zich met de jacht welke hun toelaat ellende en dood te vergeten: het aanvankelijke doel van de jacht is een haas te vangen maar naderhand is de haas nog slechts een voorwendsel om te kunnen jagen, zodat het doel een middel werd en het middel, de jacht, een vermaak en dus een doel op zich. Mocht men aan de jagers een haas geven, zo schrijft Boehm, ze zouden hem niet willen hebben. Pascal schrijft in feite dat de jagers de haas ook gewoon konden kopen maar dat ze dat uiteraard niet zullen doen: ze willen jagen, ze willen zelf de haas gevangen hebben, hij wordt dan hun trofee.

Waar Boehm verderop in zijn tekst Descartes bespreekt, herinnert hij eraan dat de mens sinds het begin van de Griekse filosofie godgelijk wil zijn door goddelijke kennis na te streven en dat is zoals hoger gezegd een zuiver theoretische, objectieve kennis zoals ook God die zou bezitten. En een van de meest zuivere vormen van kennis is nu de wiskunde: de algebra en de (Euclidische) meetkunde. Dat de som van twee en drie, vijf is, is altijd waar en dat een vierkant vier zijden heeft, is ook altijd waar. Het is zodanig waar dat het niet alleen waar is in de werkelijkheid; het is zelfs waar in de onwerkelijkheid of dus in de droom. Men kan niet dromen dat men twee bij drie optelt en niet vijf bekomt; men kan niet een vierkant dromen waarvan het aantal zijden verschilt van vier.

Wiskundige waarheden zijn waar in de werkelijke wereld maar ook in de onwerkelijkheid of in de droom en zo zien wij dat wiskundige waarheden en ook zuiver theoretische waarheden in het algemeen of dus objectieve, goddelijke kennis, zich niets lijkt aan te trekken van het onderscheid tussen de werkelijkheid en de droom.

Deze zeer bijzondere vaststelling betekent in feite niets anders dan dat die zogeheten allerhoogste kennis zich helemaal niets aantrekt van de werkelijkheid zonder meer: zij is niet betrokken op de werkelijkheid. Wat dus wil zeggen dat het gaat om onechte kennis. De vermeende goddelijke kennis, onttrokken aan alle tastbare dingen, zo zuiver theoretisch dat die onze geest zou vullen met onaantastbare, goddelijke gedachten, is in feite geen kennis: het is onzin of waanzin!

Bekijken we nu de milieuproblematiek van naderbij, dan moeten we erkennen dat de kern van het probleem ligt in het feit dat mensen geen respect hebben voor de dingen die ze geheel gratis gekregen hebben: de zuivere lucht, het zuivere water, de goede gezondheid, de vrijheid en noem ze maar op, de geschenken uit de hemel waarover bijvoorbeeld Seattle het heeft gehad in zijn beroemde toespraak. De mensen zijn ondankbaar en zij gedragen zich zoals de jagers uit het verhaal van Pascal: ze laken de dingen die hun zomaar aangeboden worden en ze verkiezen het om zelf op jacht te gaan naar alles wat ze maar begeren.

De milieuproblematiek is hoogst dringend geworden, kinderen gingen wereldwijd spijbelen voor de redding van moeder aarde, voor een toekomst met schone natuur en gezondheid, maar het neoliberalisme wil slechts economische groei: de jacht op geld, de verslaving aan een werkelijkheid veranderd in een levensgevaarlijk spel. De verloedering van het milieu lijkt de mensen helemaal niet te deren, zij lijken het lot te tarten.

Met de pandemie doet zich in één klap wereldwijd een milieu- en gezondheidscrisis voor: de mensen worden massaal ziek en zij sterven bij bosjes, de hospitalen wereldwijd liggen vol stervenden, de lijkkisten stapelen zich op, intermenselijke contacten moeten verboden worden, verplaatsingen tot een minimum beperkt. En dan begint de jacht: de jacht op middelen om gezondheid en vrijheid te creëren.

En misschien is het uitgerekend dat wat de waanzin van deze tijd uitmaakt: het mensdom gedraagt zich zoals de jagers van Blaise Pascal die laken wat zij zomaar krijgen toegeworpen en die dan tot het uiterste gaan om zelf in de wacht te kunnen slepen wat zij willen. Zij bedanken voor gratis gezondheid, zij verkiezen zelf de gezondheid als een prooi te kunnen vangen en ze dan te bezitten om ze vervolgens te kunnen verkopen voor veel geld in de vorm van onmisbare medicijnen en vaccins.

En hetzelfde doen zij met de vrijheid en met alle andere dingen die eens vanzelf aanwezig waren en helemaal gratis. Zoals het land dat ooit iedereen toebehoorde, geprivatiseerd werd of dus aan ieder werd ontnomen, zo ook verging het alle andere dingen van waarde: zij werden koopwaar op de markt.

Boehm verwijst ook naar de waarschuwing die Montaigne een halve eeuw eerder gaf en herinnert eraan: "Met waanzin sloegen en straften de goden volgens Griekse voorstelling de vermetele mensen." (1)

(Wordt vervolgd)

(J.B., 3 februari 2021)

Verwijzingen:

(1) Rudolf Boehm, Kritik der Grundlagen des Zeitalters (1973), pag. 135 van de PDF van de tekst (*). Een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Coolsaet met een taalkundige revisie d.d. 2011 van Guy Quintelier verscheen bij Het Wereldvenster, Baarn (1977). De integrale tekst van het werk is beschikbaar op het internet op het volgende adres van het Marxistisch Internet Archief:

https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/index.htm

(*) https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/kritiek.pdf

Corona en de heilige zaak:

Deel 30: Een cultuur van de schijn die de werkelijkheid overtroeft

Als jongste in de rij van de auteurs die de middeldoelomkering beschrijven brengt Rudolf Boehm de Amerikaan Daniël Boorstin ter sprake met zijn werk The Image - or What Happened to the American Dream.

Image, imago, voorkomen, beeld, schijn, spel dat de werkelijkheid in haar schaduw stelt. Het gaat om de zogenaamde moderne cultuur die alom verspreid raakt door het medium van de televisie met Amerika als voorbeeld van de moderne wereld: een spektakelcultuur vol theatraliteit en entertainment, verstrooiing, spel. Het 'divertissement' van de massa is dat van hun wereldbeschouwing middels de televisie.

Ook hier is weer volop de middeldoelomkering aan de orde: de media zelf staan centraal, de inhoud doet er niet toe. Boeken worden nog slechts geschreven om verfilmd te worden, films moeten worden gemaakt op maat van televisieprogramma's, het medium is doel en de kunst moet zich eraan aanpassen. Niet de kunst zelf maar vertolkers, dirigenten en presentatoren maken dat klassieke muziek verkoopt. Beeldende kunst dient om gereproduceerd te worden en om musea te vullen. The Reader's Digest verkoopt aan haar consumenten het imago van kenner van zaken die ze niet kennen. Commentaren op gebeurtenissen overschaduwen de gebeurtenissen zelf. Feiten worden verdraaid en staan ook in functie van de verdraaiingen. Informatiewaarde triomfeert boven reële betekenis. Alles speelt zich anders af dan het is als er camera's op gericht zijn. Alleen wie op het scherm paraderen, bestaan ook echt en de werkelijkheid zelf blijft verborgen.

Deze tijd noemt zich het tijdperk van de wetenschap maar is gebaseerd op een fundamentele onjuistheid: het ideaal van de absolute, zuiver theoretische kennis. De aangehaalde auteurs hebben het niet altijd even serieus bedoeld met hun kritieken en zo zegt Rudolf Boehm dat hij Marx tegen diens gewilde mening in aanwendt maar Boehm drukt niettemin op het objectieve belang van wat zij ons verklappen: al deze auteurs zeggen haast letterlijk hetzelfde en dat terwijl ze onafhankelijk van elkaar schreven en geheel onopzettelijk verkondigen wat reeds Aristoteles vertelde.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 2 februari 2021)

Verwijzingen:

(1) Rudolf Boehm, Kritik der Grundlagen des Zeitalters (1973). Een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Coolsaet met een taalkundige revisie d.d. 2011 van Guy Quintelier verscheen bij Het Wereldvenster, Baarn (1977). De integrale tekst van het werk is beschikbaar op het internet op het volgende adres van het Marxistisch Internet Archief:

https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/index.htm

Corona en de heilige zaak:

Deel 29: Een pleister op een houten been en een blok aan het been van de wereld

Waar Marx toont dat de kapitalist zijn kapitaal pas kan behouden als hij het eindeloos uitbreidt (zonder het zelf op te eten) terwijl in dit akelig spel de hele mensenmenigte opgeofferd wordt aan dit kapitaal dat 'ergens' borg moet staan voor een ooit te realiseren toekomst waarin alles voor iedereen voorradig zal zijn, brengt Rudolf Boehm in zijn Kritik (1) vervolgens C.N. Parkinson op het toneel met zijn satire van de moderne bureaucratie die op een gelijkaardige manier evolueert.

Iedereen kent het 'Peter principle' dat zegt dat in een hiërarchie elke werknemer opklimt totdat hij zijn niveau van incompetentie bereikt heeft maar Peter is dit principe schatplichtig aan de wetten van Parkinson waarvan het slechts een uitbreiding is. Parkinsons belangrijkste wet zegt dat werk zich uitbreidt totdat de daarvoor voorziene tijd op is, wat in feite wil zeggen dat men de uren waarvoor men betaald wordt, kan blijven vullen met allerlei karweien die in feite van generlei nut zijn voor het bereiken van het doel en die het doel ook opzettelijk ontwijken. (2)

Het is de betrachting van alle mensen om ergens bij de overheid aan de slag te kunnen, op een bureau terecht te komen en dan verder hogerop te verhuizen van bureau naar bureau totdat men niet meer hoger kan. Zo groeit de tewerkstelling in de bureaucratie jaarlijks met 5 tot 7 percent, evenwel zonder dat er meer gepresteerd wordt. Het doel is ook hier een louter voorwendsel en men vermaakt zich met bezigheden die het helemaal niet dichterbij brengen; een geweldige bedrijvigheid wordt ontvouwd terwijl het eigenlijke werk nog niet eens is begonnen. De ambtenaar die zijn einde in zicht krijgt, klampt zich krampachtig vast aan zijn positie, hij beschouwt zijn mogelijke opvolgers als rivalen die hij tegen elkaar moet uitspelen en hij neemt meer volk in dienst zonder dat dit aarde aan de dijk brengt: de ambtenaar probeert zijn einde te ontwijken door het werk te rekken, in feite in een poging om het einde - de onafwendbare dood - te blijven uitstellen. (2)

Nu hoeft men geen maatschappelijk analyticus te zijn om te kunnen vaststellen dat een gelijkaardig spel op touw gezet werd inzake de zogenaamde bestrijding van het coronavirus. Als het al niet zo is dat dit virus een louter maaksel is in de zin van een hype en dus een bewust gefabriceerd voorwendsel om het dan zogezegd te kunnen bestrijden, bijvoorbeeld omdat men nu eenmaal een vijand nodig heeft teneinde alle neuzen in dezelfde richting en alle paarden in hetzelfde span te krijgen, dan wordt het alvast met die bedoeling gekoesterd en wel in die mate dat alom (streng verboden) satire en spot uitbreken omdat ongehoorzaamheid maar ook rationeel verzet nu eenmaal zwaar gesanctioneerd wordt en zelfs het recht op vrije meningsuiting in het gedrang komt doordat niet zozeer de mening wordt verboden maar het uiten ervan onmogelijk wordt gemaakt en wel middels chantage via de kanalen welke bestemd zijn voor de verspreiding ervan en die in handen zijn van uitgerekend diegenen die garen spinnen bij het hele gebeuren.

Op een nooit eerder geziene schaal worden nu al een jaar lang wereldwijd massaal tijd en energie verkwanseld in een krankzinnig en zich almaar uitbreidend spel dat de processie van Echternach naar de kroon steekt en het blijkt bovendien een moordend spel op menig vlak. Het doet denken aan de toren van Babel waarover het rapport van de Club van Rome (3) in verband met de grenzen aan de groei schrijft dat men eraan verder bouwt totdat hij niet meer hoger kan worden omdat vanaf een zeker ogenblik alle aangevoerde materiaal onderweg naar de top moet worden besteed aan herstellingswerken. Als de coronamaatregelen ons sowieso al zullen verarmen, dan zullen wij er hoe dan ook moeten op toezien hoe die coronaheisa in omvang zal toenemen totdat zij haar maximale groei zal bereikt hebben om dan in de instandhouding van zichzelf als volstrekt nutteloze en schadelijke ballast niet alleen een pleister te zijn op een houten been maar tevens een blijvende blok aan het been van de wereld.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 2 februari 2021)

Verwijzingen:

(1) Rudolf Boehm, Kritik der Grundlagen des Zeitalters (1973). Een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Coolsaet met een taalkundige revisie d.d. 2011 van Guy Quintelier verscheen bij Het Wereldvenster, Baarn (1977). De integrale tekst van het werk is beschikbaar op het internet op het volgende adres van het Marxistisch Internet Archief:

https://www.marxists.org/nederlands/boehm/1977/kritiek/index.htm

(2) Ib., paragraaf 21. Onze tekst geeft een summiere weergave daarvan.

(3) Herrera, Amílcar O. et. al., Het Bariloche-rapport voor de Club van Rome, Aula, Het Spectrum, 1978.