De nieuwe Securitate

Aflevering 7: Een voorloper van het Buurtinformatienetwerk: de burgerinformanten van de Stasi in de DDR

Bij onze Noorderburen bestaat het 'burgernet' al langer en onder de kop Veiligheid schrijft Joost van der Wegen in Vrij Nederland over burgernet: “‘Burgernet?’ Rechtspsycholoog Peter van Koppen heeft er nog nooit van gehoord. Maar als hij op verzoek enkele rapporten doorneemt, wordt hem snel duidelijk waar het om gaat. De hoogleraar: ‘Dit is weer zo’n project dat op twee gedachten hinkt: mensen zich veiliger laten voelen, wat het project niet doet. En boeven vangen, wat het project in beperkte mate doet.’” (1)

Wat burgernetwerken wél blijken te doen, is het leven van medeburgers vernietigen. Vooral uit vijandige regimes zijn ons de tactieken bekend. Voor de hereniging van Duitsland na de val van de muur in 1989 was het land opgedeeld in (het ons vijandige communistische) Oost-Duitsland (DDR) en West-Duitsland. Aan de Staatsveiligheid (Ministerium für Staatssicherheit of Stasi) van de DDR werkten 1 op de 50 inwoners mee (91.000 voltijdse medewerkers en 200.000 Inoffizielle Mitarbeiter of burgerinformanten wiens voornaamste taak het was om politieke tegenstanders het leven zuur te maken (Zersetsung) middels loense tactieken. (2) In Wikipedia leest men hier over het volgende:

“Tegen personen werden tactieken gebruikt als het verspreiden van valse geruchten, chantage en het organiseren van mislukkingen in het beroeps- en privé-leven. In oppositionele groepen werd getracht tweedracht te zaaien via infiltratie en door het stimuleren van onderlinge rivaliteit. De mensenrechtengroep Initiative für Frieden un Menschenrechte die aan de basis stond van de oppositiepartij Verbond 90 (Bündnis 90) bleek voor de helft uit Stasi-medewerkers te bestaan.” (3)

Na de val van de muur werden de kantoren van de Stasi bestormd en toen bleek “dat vrienden, collega's, partners en familieleden regelmatig aan de Stasi rapporteerden.” Ook kwam aan het licht dat de Stasi heimelijk terroristen steunde zoals de Rote Armee Fraktion of de Baader-Meinhofgroep. (3)

(Wordt vervolgd)

(J.B., 5 februari 2023)

Verwijzingen:

(1) https://www.vn.nl/samen-met-de-politie/

(2) https://nl.wikipedia.org/wiki/Stasi

(3) https://nl.wikipedia.org/wiki/Stasi#Invloed

De nieuwe Securitate

Aflevering 6: Achterdocht, roddel, karaktermoord, moord, volkerenmoord (Met enkele fragmenten uit "Verborgen massamoord"¹ over onder meer de Rwanda-genocide)

Ten tijde van het Derde Rijk maar ook reeds in de daaraan voorafgaande jaren sinds 1933 bestond in Vlaanderen het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) onder de leiding van Staf De Clercq, dat in 1936 zestien zetels behaalde in de Kamer en dat aanleunde bij de Duitsers met het blad Volk en Staat dat vanwege het Duits Propagandaministerie (Promi) van de NSDAP een toelage ontving van 800 Reichsmark - toentertijd een bom geld dat door o.m. De Clercq werd opgehaald. In 1939 werd de subsidie zelfs vervijfvoudigd naar 4000 RM per maand. Dat bedrag liep op tot tenminste 40.800 RM. In totaal zou Volk en Staat tussen 1937 en 1939 meer dan 1.200.000 F Nazigeld ontvangen hebben.² Het VNV-jeugdblad Deltakamp kreeg sinds april 1937 maandelijks 100 RM van het Promi.³ Extreem Duitsgezinde nationaal-socialisten verenigden zich in de NSVAP onder de toen 18-jarige August Segers, geruggensteund door de Nederlandse nazi Van Rappard. De geschiedenis is complex maar vast staat dat de hier genoemde en nog andere Hitlergezinden onder het eigen volk gingen spioneren voor de Duitsers die hen financierden. Een van de meest schrijnende vormen van een dergelijk 'burenverraad' voltrok zich in het Roemenië van Ceaușescu maar de best bestudeerde geschiedenis van moordende achterdocht betreft de Rwandese volkerenmoord zoals ontleed door Abram de Swaan.

In zijn Compartimentering en vernietiging schrijft sociologieprofessor de Swaan⁴: “De geleerden zijn vrijwel unaniem van mening - een zeldzaamheid in de menswetenschappen - dat niets in de persoonlijkheid van de daders hen méér dan anderen voorbestemt om hun wandaden te begaan (…): de daders zijn 'gewone zelfs “doodgewone” mensen'.” (dS, 26)

En dat is hier nu precies het punt: gewone mensen geven hun buren aan bij malafide bezetters, goed wetende dat die hen dan oppakken en vervolgens worden zij massaal omgebracht - ten tijde van het Derde Rijk ging het om zes miljoen mensen. Geen sadisten, helemaal geen criminelen maar gewone mensen, naaste buren, laten zich door enerzijds geld en anderzijds angst makkelijk reduceren tot handlangers van massamoordenaars en aldus moeten alle burgers voor hun medeburgers op hun hoede zijn.

De moordmachine begint pas goed te draaien van zodra men gaat beseffen dat men zichzelf het beste kan beveiligen door zich zo snel mogelijk bij de moordenaars te voegen. Men gaat kwaadspreken om zelf niet gedemoniseerd te worden want op karaktermoord volgt meestal ook moord. In Rwanda leidde dat tot een volkerenmoord met zo'n miljoen Tutsi-slachtoffers.

Uit Milgram's gehoorzaamheidsexperiment, opgezet vanuit de ontzetting voor de realiteit van het kwaad, blijkt dat twee derden van de mensen gehoorzamen zonder geweten, maar de Swaan benadrukt dat Milgram evenzeer bewees dat alle anderen óngehoorzaam zijn of zich dus verzetten. (dS, 31-32) Het al dan niet moorddadige gedrag blijkt tenslotte afhankelijk van omstandigheden zoals sociale druk en nabijheid van de bevelhebbers en van de slachtoffers. (dS, 33) In dezelfde lijn is het Stanford Gevangenisexperiment van Philip Zimbardo een open vraag gebleven, al lijkt het ook aan te tonen dat het impact van de situatie op ons gedrag groot is. (dS, 38-39) Edoch, situaties die van gewone burgers beulen maken, werden gecreëerd door genocidale regimes en de vraag luidt hoe die dan konden ontstaan: gaat het om een terugval in de barbarij of daarentegen om een gevolg van de moderniteit? De Swaan laat Michael Mann aan het woord: “Moorddadige zuivering is modern omdat het de duistere kant van de democratie is.” (dS, 50) Met hun populisme scheppen politici verdeeldheid maar anderzijds blijken de moordpartijen in dictatoriale regimes onovertroffen. Ook komen dictaturen vaak uit democratieën voort. “Er is iets aan de moderniteit dat dit bijzondere kwaad op een massale schaal los maakt.” (dS, 46-53)

Hoe ontstaat polarisatie? “Een genocidaal regime kiest een bepaalde volksgroep uit als voorwerp van massahaat” gevolgd door een intensieve haatcampagne aansluitend op reeds bestaande meningen en gevoelens. (dS, 56-57) Maar het 'wij-zij'-denken “gebeurt altijd in een dynamiek van concurrentie”: emoties veronderstellen belangen en vergezellen ze, zegt Nico Frijda. En Freud had het over 'projectieve identificatie': men loochent zijn gevoelens en men projecteert ze (middels 'geruchten' - cf. D.L. Horowitz) op de ander en aldus wordt het slachtoffer als dader afgeschilderd. H.F. Stein spreekt over 'antagonistische symbiose': het vijandsbeeld versterkt de cohesie van de eigen groep. (dS, 57-59)

Volgens J. Huizinga kunnen de emoties van een volk zich in een bepaalde richting ontwikkelen. Norbert Elias toont aan hoe beschaving volgt uit historische processen gespreid over 500 jaar waarbij een terugval in barbarij mogelijk blijft, zoals in het nazisme en waarbij onderlinge afhankelijkheid voor eendracht zorgt. Het begint met verwantschap en nabijheid maar met de vorming van staten worden de groepen ('wij' en 'zij') groter. Identificatie en desidentificatie of dus polarisatie komt in de plaats van een nog grotere barbarij, namelijk die van de onwetendheid en de onverschilligheid. (dS, 73-75)

“De moderniteit heeft wellicht genocides gecombineerd met nieuwe ideologieën of met nieuwe technologieën, maar het fenomeen zelf is waarschijnlijk zo oud als de beschaving zelf”. (dS, 82) De geschiedschrijvers in Oudheid en Middeleeuwen verhaalden met wellust over de massaslachtingen van onder meer de Kruisvaarders en de Mongolen, zij bezongen de heldendaden van de massamoordenaars en monumenten werden voor hen opgericht. De Azteken hadden geen verweer tegen het bloedbad dat de Spaanse veroveraars aanrichtten met miljoenen doden. In Afrika werden tien miljoen zwarten als slaven verkocht voor de Amerikaanse plantages maar dit gold als uitbuiting, niet als genocide, al was er ook (ongeremde en ongestrafte) genocide op 'minderwaardigen' door kolonialen (ver van huis!) zoals de Duitse Keizer in Namibië en Kenia, de Tsaar in Centraal-Azië en de Kaukasus en Leopold II in de Congo. Er waren boerenopstanden zoals in 1850-1864 in de Taiping-opstand in Zuid-China waar 20 miljoen doden vielen en de daarop volgende plunderingen zorgden voor hongersnood. “Administratieve capaciteit, logistieke middelen, militaire technologie en propaganda hebben het potentieel van de staat voor het uitvoeren van genocidale campagnes enorm vergroot” (dS, 83-88) “De staat is de grootste mensendoder in de moderne wereld maar zij wist de sporen van haar vernietiging samen met haar documenten uit. (…) De meeste slachtoffers (…) zijn ongewapende burgers” met als doelgroepen ras, etnie, geloof, nationaliteit, klasse of politieke overtuiging ofwel werd lukraak terreur gezaaid. (dS, 89-92) Staan we even stil bij de exemplarische Rwandese genocide.

De massavernietiging van Tutsi's (T) (aristocraten) en verdachte Hutu's (H) (boeren) door de Hutu-Power-beweging in Rwanda in het voorjaar van 1994 (voorafgegaan door wederzijdse slachtingen in 1959 [door H op T] en in 1962 [door T op H]) gebeurde met machetes maar bleek zorgvuldig voorbereid. De VN onttrok zich aan haar beschermingsplicht. H en T werden door de kolonisten bestempeld als verschillende rassen - een puur verzinsel. (dS, 93-100) “(...) de fanatiekste voorstanders van een erfelijk onderscheid tussen T en H waren geobsedeerd door de mogelijkheid dat T zich als H konden voordoen om zo verwarring en verdeeldheid te zaaien” (dS, 100) - de referenties zijn identiteitskaarten... waarmee mogelijkerwijze geknoeid werd en er zijn ook veel gemengde huwelijken. “Toch doodden de Hutu-Power-moordcommando's talloze Rwandezen puur op verdenking van Tutsi-herkomst of connecties, of enkel vanwege veronderstelde loyauteit aan Tutsi's.” (dS, 100) Uiterlijke kenmerken zoals lichaamslengte hebben aanvankelijk niets met ras te maken, wel met rijkdom, met al dan niet doorvoed zijn. Op gelijkaardige wijze werd foutief een onderscheid verondersteld tussen Khmer en Vietnamezen en tussen zuivere Ariërs en andere Duitsers.

In Rwanda leidde de strijd tussen vermeend andere rassen in 1994 tot een genocide met tot een miljoen Tutsi-slachtoffers. H mogen geen medelijden hebben met T die 'kakkerlakken' worden genoemd - zij vertegenwoordigen het absolute kwaad en haat wordt emotieloze vernietigingsdrang (desidentificatie); H moeten andere H als broeders beschouwen (identificatie) - deze berichten worden onophoudelijk via de radio onder de H verspreid. Een radicalisering van deze aldus reeds bestaande gevoelens leidde uiteindelijk tot de genocide van 1994 met als startsein de dood van de Rwandese president Habyarimana na de aanslag op het vliegtuig waarop ook de Burundese president zat. De T van het Rwandees Patriottisch Front (RPF) werden geholpen door de Fransen die vruchteloos probeerden het moorden te voorkomen. De T vielen Oost-Congo binnen en Mobutu werd er vervangen door Kabila, waarna burgertwisten 20 jaar lang miljoenen slachtoffers maakten terwijl de wereld toekeek. “De doelbevolking van een genocidale haatcampagne hoeft niet een 'reële' dreiging te vormen: dat was niet zo in het geval van de joden in Duitsland; de Koelakken in de Sovjet-Unie hadden onteigend kunnen worden in plaats van uitgeroeid; en het is moeilijk voor te stellen dat de slachtoffers van de Culturele Revolutie in China een bedreiging waren voor het Chinese communistische regime. In dit opzicht wordt de betrekkelijke autonomie van de collectieve fantasie nog eens bevestigd, vooral als die aangewakkerd wordt door de propaganda van het regime”. (dS, 100) Binnenlandse instabiliteit, onzekere internationale relaties, economische recessie, tekort aan landbouwgrond, bevolkingsexplosie en navenante concurrentie maakten de toestand explosief. De moordenaars werden door de overheid heimelijk gesteund maar de polarisatie was allang voorbereid. “Velen werden gedwongen mee te doen om niet vermoord te worden.” (dS, 111) (Het was dus mee moorden met de medestanders of door hen vermoord worden.) Er waren 100.000 tot 200.000 daders, de moordpartijen gebeurden in “een sfeer van afschuw en opwinding maar ook van een wreedaardig carnaval.” (dS, 114) “Alles was erop gericht de kring van medeplichtigen uit te breiden” (dS, 114) “De doelstellingen van het genocidale regime: een schoolvoorbeeld van collectieve regressie in dienst van het regime” (dS, 115) “De Rwandese genocide was een geval van autodestructieve destructie, omdat de genocidairs druk waren met het uitmoorden van ongewapende en ongeorganiseerde Tutsi's, maar nauwelijks verzet boden aan het zwaar bewapende en goed georganiseerde RPF dat naar Kigali optrok: 'Wij waren geen partij voor voor de RPF soldaten. Wij vochten alleen tegen mensen die we wel aankonden'” (dS, 115) Het was “een delirium van vernietiging [aangemoedigd via de radio] in het aanzicht van de militaire nederlaag”. (dS, 115) En de Rwandese genocide is in dit opzicht niet uniek. “De moordenaars creëerden gezamenlijk een mobiel, tijdelijk moordcompartiment waarin alles geoorloofd was, waar morele geboden niet meer golden, en waarin zij elkaar opzweepten tot een razernij die ze tot doden dreef, tot de moord die hun razernij nog weer verder opstookte. Aan het eind van de dag gingen de moordenaars naar huis en hielden zich bezig met de dingen van alledag. De volgende dag konden ze evengoed weer meegaan in de koortsige opwinding van de moordbende. (…) Hierin lijken ze op sportfans die, gezamenlijk en tamelijk onschuldig, een sfeer van extase en overgave creëren. (…) Ze opereerden (…) binnen een compartiment van woeste wreedheid dat zij zelf hadden opgetrokken op instigatie en onder dwang van het heersende regime”. (dS, 117)

(Wordt vervolgd)

(J.B., 3 februari 2023)

Verwijzingen:

(1) Voor de integrale tekst, zie: 330786.pdf (bloggen.be)

De nieuwe Securitate

Aflevering 5: Bergoglio, de onfeilbare geschiedenisherschrijver

Spionage, inlichtingen, burenverraad of, anders gezegd, de zaak van het beheer van informatie en de productie van desinformatie vormen de kern van de oude en de nieuwe Securitate waarin de zich onfeilbaar noemende pausen een rol van formaat spelen en, zoals bekend inzake de verantwoordelijkheid van het Vaticaan ten tijde van het Derde Rijk en vooral met betrekking tot haar onderdanigheid aan de omerta, kennen we ook vandaag nog de beproefde methode van krommenaas die onlangs nog het nieuws haalde naar aanleiding van de reclame die Kerk en Leven (het zogenaamde parochieblad) maakte voor de publicatie Sodoma van Frédérick Martel uit 2019. Uitgerekend vandaag haalt paus Franciscus opnieuw het nieuws met de krantenkop: “"Blijf met je handen van Afrika!": Paus Franciscus waarschuwt voor hebzucht tijdens zijn bezoek aan Congo.” En het VRT-nieuws stipuleert: “Na de onafhankelijkheid in 1960 werd de Kerk steeds meer een politieke en sociale stoorzender.” (1)

Of dat zo is, valt nog te bezien want een heel andere uitleg dringt zich op samen met de machtswissel in verband met de exploitatie van de bodemschatten die immers niet langer het monopolie is van westerse belanghebbenden, nu ook China daar sinds kort aan 'ontwikkelingshulp' is gaan doen en China kan niet bepaald een medestander van het westen heten in het licht van de nieuwe machtsverhoudingen ingevolge de actuele oorlog in Europa. Dat de kerk vroeger alles behalve een stoorzender was van de uitbuitende machten maar daarentegen de eerste medewerker, staat geheel buiten kijf.

Reeds in het tiende hoofdstuk van zijn publicatie The Crime of the Congo, waar hij enkele katholieke getuigenissen laat aan bod komen, schrijft Arthur Conan Doyle dat de kerk in de zaak van de Congo nagelaten heeft haar stem te verheffen tegen de onmenselijke praktijken waarvan zij zonder twijfel moet van op de hoogte geweest zijn, precies zoals zij decennia later over de nazi's zweeg waar zij, zoals Dirk Verhofstadt aantoonde, de best geïnformeerde instelling ter wereld was over de genocide op de joden. Maar de kerk excelleerde niet alleen in het doodzwijgen van het kwaad.

The Crime of the Congo werd gepubliceerd in 1909 maar vele jaren later, na de dood van Leopold II en onder het bewind van de aartsbisschop van Elisabethville van 1932 tot 1958, leek zij met de onmenselijke praktijken van foltering en moord ten bate van de uitbuiting en het geldelijk gewin gewoon door te gaan. In De Geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo schrijft de Amerikaanse historicus Adam Hochschild:

“Tientallen jaren na Leopolds dood kwam er een merkwaardige legende tot stand in de Congo. Men geloofde dat de koning helemaal niet dood was maar in zijn voormalige kolonie was komen wonen. Hij had een gedaanteverwisseling ondergaan en was nu een Belgische geestelijke, Jean de Hemptinne, de politiek gezien invloedrijke en zeer uitgesproken katholieke aartsbisschop van Elisabethville. (De legende was duidelijk aangewakkerd door de grote witte baard en de rijzige gestalte van De Hemptinne, die beide van Leopoldiaanse afmetingen waren). De Hemptinne was de reïncarnatie van Leopold, zei men, of misschien was hij de onwettige zoon van de koning en vervulde hij op cruciale momenten de rol van een schimmige figuur achter de schermen, die de politie bevel gaf het vuur te openen op stakende mijnwerkers in één beruchte episode, of een rechter opdroeg streng te zijn voor een aangeklaagde gevangene in een andere.” (2)

Op het internet kan men nog de doodsbrief terugvinden van de geestelijke Jean Felix de Hemptinne, (3) in Wikipedia vermeld met alleen maar zijn tweede voornaam: “Félix de Hemptinne (1876-1958), Benedictijn en apostolisch vicaris van Katanga (Belgisch-Kongo)” die kennelijk een telg is uit het Gentse adellijke geslacht van onder meer vooraanstaande politici, medici en pedagogen (de stichters van de Sint-Lucasscholen) maar ook van industriëlen en textielbaronnen, onder meer medeoprichters van de Union Cotonnière of de UCO, met activiteiten in de Belgische kolonie.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 1 februari 2023)

(1) https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/01/31/paus-franciscus-op-vredesbezoek-in-congo-maar-zullen-de-wapens/

(2) Adam Hochschild, De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo, Meulenhoff/Kritak 1998 (in een Nederlandse vertaling door Jan Willem Bos). (Oorspronkelijk: King Leopold's Ghost. A Story of Greed, Terror and Heroism in Colonial Africa, Adam Hochschild 1998), p. 301.

(3) https://www.delcampe.net/nl/verzamelingen/mededelingen/overlijden/gand-elisabethville-congo-jean-felix-de-hemptinne-eveque-de-mileve-vicaire-haut-katanga-1932-1958-doodsbrief-438745329.html 

De nieuwe Securitate

Aflevering 4: De mens is gezien

Ofschoon men niet mag vervallen in simplificaties, is het een onmiskenbaar feit dat het beroepsverleden van de huidige Russische president Vladimir Poetin als spion voor de USSR een aanzienlijke rol speelt in het ontstaan en in het verloop van de huidige oorlog tussen Rusland en de Oekraïne welke reeds geëscaleerd is tot een wereldwijd conflict dat alleen nog alom in geweld hoeft uit te barsten om een nieuwe wereldoorlog te kunnen worden.

Een spion of een geheimagent verzamelt op wettige maar ook op onwettige wijze informatie voor zijn opdrachtgever die de staat kan zijn of een privébedrijf maar men vergeet dikwijls de derde mogelijke werkgever, namelijk: verborgen machtscentra die precies weten wat ze willen en die van de regeringsleden stromannen maken die niet lijken te weten wat ze willen omdat wat ze voorhouden te doen niet overeenkomt met wat ze in feite onder de druk van geheime potentaten moeten trachten te realiseren.

Cruciaal voor een goed begrip van de handelwijze van spionnen is de wetenschap dat hun handelen (onvermijdelijk) finaal gestuurd wordt door achterdocht: een spion die de mensen welke hij onderzoekt ook vertrouwt, wordt beschouwd als volstrekt onbekwaam en is derhalve onbestaande. Om te beginnen opereert een spion in het geheim, wat wil zeggen dat niemand weet dat hij spioneert en dus wantrouwt. Maar dat betekent op de keper beschouwd dat waar spionage aan de orde is, elke weldenkende burger elke andere burger moet beschouwen als een mogelijke spion. Uiteraard verantwoordt zich de praktijk van de spionage door de staat middels het argument dat wie legaal handelen, helemaal niets hoeven te vrezen en dus maar kunnen doen alsof zij niet bespioneerd kunnen worden omdat dat voor hen uiteindelijk geen enkel verschil uitmaakt. Uiteraard liggen de zaken anders waar spionnen opereren in functie van verborgen machtscentra welke aansturen op een totalitair regime waarvan de regels immers vloeken met de legaliteit van dat ogenblik.

Nochtans blijft het nemen van vrede met een toestand waarin men de ander als een mogelijke spion moet beschouwen een bijzonder precaire aangelegenheid, in de eerste plaats omdat het argument dat wie legaal handelen niets te vrezen hebben pas geruststellend kan zijn waar alles loopt zoals het moet, terwijl iedereen heel goed weet dat uiteindelijk niets loopt zoals het hoort. De zenuwachtigheid die dit gegeven meebrengt is vergelijkbaar met het ongemak dat gepaard gaat met het bezit van atoom- en andere wapens ter verdediging van de eigen mensen omdat men ook daar nooit met zekerheid kan zeggen dat ze zich niet keren tegen wie ze zich als verdediging hebben aangeschaft. Wapendracht kan nog geduld worden ter verdediging tegen wie het eigen territorium aanvallen en dat zijn dan vijanden uit het buitenland maar bevinden de vijanden zich onder het eigen volk dan wordt wapendracht een stukje van een wel bijzonder moeilijke puzzel die sterk verwant is aan de puzzel waarmee het gevaar van het terrorisme ons behept. Precies hetzelfde geldt nu voor spionage: waar zij mogelijkerwijze eigen mensen op het oog heeft, moet iedereen ervoor vrezen in het vizier te lopen of achtervolgd te worden. Niemand kan bevroeden of de staat al dan niet van binnenuit ondermijnd wordt door vijanden zoals terroristen, fundamentalisten, maffiosi, sekten en nog andere groepen die heimelijk de eigen wetten boven die van de staat stellen en die er naar streven om de staat omver te werpen door de eigen wetten in de plaats te stellen van de gangbare. Wantrouwen tegenover de vijand maakt bewapening noodzakelijk en ook spionage maar wapenbezit en wapendracht veronderstelt vertrouwen binnen de eigen kring, waarbij dan onvermijdelijk de kwestie rijst waar de grens ligt tussen wat eigen is en wat vreemd is of vijandig.

Waar samenwerking het devies is terwijl tevens wantrouwen wordt vereist, wordt gevraagd dat er een geest tot stand komt welke in staat is om deze twee ogenschijnlijk elkaar tegenstrevende gesteldheden te verenigen: samenwerking én wantrouwen. En de twee zijn kennelijk verenigbaar, namelijk in de realiteit van de concurrentie.

Concurrentie komt van het Latijnse voorzetsel 'con', dat 'samen' betekent en het werkwoord 'currere' dat wil zeggen 'lopen' of 'rennen'. 'Concurrere' is 'samen rennen' maar dan tegen elkaar; het is competitie (van 'con' en 'petere' dat betekent 'begeren' of 'verlangen'): men streeft samen naar de overwinning die slechts één van allen ten deel kan vallen en derhalve streeft men alsnog tegen elkaar. Alle deelnemers hebben dezelfde vijand, namelijk het verlies, en die gemeenschappelijke vijand verenigt hen ondanks het feit dat ze elkaar bestrijden. Ze hebben ook allemaal hetzelfde doel, namelijk de winst, terwijl het tevens zo is dat de winst voor de ene het verlies betekent voor de ander. Maar door zich een abstracte vriend en vijand voor ogen te houden - respectievelijk de zege en het verlies - voltrekt de strijd zich alsnog als een gezamenlijk engagement.

Het dulden van spionage brengt een ongemak mee of een spanning welke verwant is met de spanning eigen aan de competitie; het is de ongemakkelijke geest van de concurrentie. Deze geest dankt zijn draaglijkheid aan een geestesgesteldheid die de sportiviteit wordt genoemd, welke de ethos is van de sport. Het woord 'sport' is verwant met het Latijnse werkwoord 'disportare' dat betekent 'zich verstrooien', 'zich vermaken', 'zich ontspannen' of 'spelen'. Het spel staat tegenover de ernst en op die manier krijgt de strijd van de concurrentie of de competitie een speels karakter omdat de ernst ervan gerelativeerd wordt.

Terwijl een strijd in ernst fysiek wordt gevoerd op leven en dood, verkrijgt de competitie of de concurrentie een speels karakter doordat deze activiteit die zich afspeelt in de 'harde' werkelijkheid zich laat doordringen van de 'zachte' droom. Concurrenten bestrijden elkaar niet met dodelijke wapens maar met papieren geld, met dingen die hun waarde ontlenen aan hun schaarste, met schone dingen of met kennis waarmee zij kunnen pronken. Het winnaarschap vereist niet dat de vijand wordt gedood, hij wordt alleen vernederd, hij krijgt een plek in de pikorde die harde realiteit is maar tevens spel omdat zij op afspraken steunt. Hier wordt het brute geweld overstegen door de mogelijkheid van geweld, de dreiging, het recht, de handel, de economie. De ernst van de oorlog daarentegen ligt alleen maar in het verlengde van de economie en hij wordt vooralsnog door het spel van de economie vermeden.

De activiteit van de spionage vindt zijn oorsprong in het wantrouwen dat echter geduld wordt zoals de concurrentie wordt geduld of de competitie. Spionage bewerkstelligt tevens dat wie weten dat zij er het object van zijn, de spontaneïteit van hun handelwijze gaan inruilen voor acteerprestaties waarmee zij hun achtervolgers op het verkeerde been trachten te zetten terwijl zij anderzijds genoodzaakt worden een draaiboek te volgen dat van de hand van hun achtervolgers is omdat wie gade geslagen worden zich onzichtbaar trachten te maken door te doen wat van hen wordt verlangd door wie hen controleren. De puzzel van de sociale interactie wordt ingewikkeld en mondt uiteindelijk uit in een fatale verwarring die pas middels bruut geweld kan worden beëindigd.

Op die manier is elke vrede uitstel van oorlog en kent elke cultuur of beschaving een opgang maar onvermijdelijk ook een ondergang. Spionage bespoedigt de ondergang omdat zij danig enerverend werkt en verstorend voor de normale interacties welke immers op vertrouwen stoelen. De spanning opgeroepen door het naast elkaar bestaan van noodzakelijk vertrouwen en onvermijdelijke achterdocht is gedoemd om op te lopen en te exploderen. Het installeren van spionage intern in een maatschappij is de inductie van sociale suïcide. Communistische regimes gaan eraan ten onder zoals de Sovjets onder Stalin en Roemenië onder Ceaușescu maar ook het zogenaamd vrije, op de kapitalistische economie gebaseerde maatschappijmodel wordt erdoor bedreigd ingevolge de onvermijdelijke monopolievorming met in haar zog allerlei vormen van dictatuur. Zij maken de religie die het vertrouwen propageert ('religie' betekent immers 'overgave') onwerkbaar maar ook de humanistische ethiek en met het verdwijnen van de ethiek, rest alleen nog de conditionering als regelaar van het gedrag, waardoor mensen volkomen manipuleerbaar worden en moeiteloos kunnen worden herleid tot de tentakels van een totalitair apparaat.

Als aldus het menselijke uit de mens gebannen wordt, blijft alleen een robot over die nog weinig verschil lijkt te vertonen met de computer: hij is dan programmeerbaar, inzetbaar en perfect vervangbaar en reproduceerbaar, persoonlijk waardeloos of gewoon in het niets verdwenen. Hier is dan zoals in de roman van Joseph Conrad het Hart der Duisternis, waarmee de wetteloze jungle wordt bedoeld, nadat het werd veroverd, tot ons eigen hart geworden dat aldus harteloos werd, want dat is de betekenis van wantrouwen. Drieëndertig jaar na de dood van Ceaușescu met zijn Securitate zijn de Roemenen nog altijd getraumatiseerd. Waar mensen zichzelf gereduceerd hebben tot elkaars spionnen omdat naast de pandemie van de camera's uiteindelijk ook de burgers zelf tot camera's werden herleid, is de onvoorstelbare realiteit van een hel bevolkt met demonen springlevend. Het oerwoud heeft zijn plaats afgestaan aan de beschaafde stad maar die beschaafde stad wordt op haar beurt geregeerd door de cultuur van de jungle.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 30 januari 2023)