Apartheid

Schrik niet: de apartheidspolitiek zoals die sinds eeuwen de facto heerste in onder meer Zuid-Afrika waar de rassensegregatie in 1948 ook officieel erkend werd totdat zowat twintig jaar geleden Nelson Mandela als het ware met het offer van zijn beste levensjaren daaraan een einde stelde,¹ heeft religieuze en meer bepaald christelijke grondslagen en zij verantwoordde zich met het calvinistische principe van de souvereiniteit in eigen kring² zoals die wordt verkondigd door de zogenaamde Stichting voor Christelijke Filosofie.³ Dit principe werd meer bepaald in de negentiende eeuw ontwikkeld door de Nederlandse anti-revolutionaire politicus en stichter van de ARP of de Anti Revolutionaire Partij, Abraham Kuyper, en het werd in de twintigste eeuw verder uitgewerkt door Vollenhoven en Dooyeweerd aan de Universiteit van Amsterdam. Volgens dat principe moet niemand zich bemoeien met bijvoorbeeld het gezin, het onderwijs of de kerk, die zogezegd alle zelfstandigheid en vrijheid verdienen. Uiteraard is dit beginsel ook bij ons niet onbekend, het rijmt met onder meer het devies van "eigen volk eerst".

Al is er wel wat te zeggen tegen paternalisme, betutteling en heteronomie en zo ook voor zekere vormen van segregatie, toch nopen de feiten vandaag in de allereerste plaats tot eenheid en tot transparantie. In al te gesloten gemeenschappen immers heerst vaker het recht van de sterkste en zo gaan in gesloten gezinnen incest en geweld welig tieren, is er terreur tegen zwakkeren en minderheden binnen een religie die zich in alle omstandigheden kon beroepen op godsdienstvrijheid en bestaat de sterke neiging tot sektenvorming in onderwijsnetten die zich afschermen van de rest van de wereld.

Opvallend vreemd aan het genoemde principe is dat het wordt aangewend om daarmee kennelijk geheel tegengestelde opvattingen te onderbouwen: enerzijds is het protestantisme zelf oorspronkelijk een revolte tegen bemoeienissen van derden, een afkeer van het centrale gezag en een terugkeer naar de oorspronkelijke christelijke gemeenten; anderzijds was de calvinistische ARP met haar stichter vooreerst gekant tégen de principes van de (Franse) revolutie. Kuyper gold net zoals Mandela als de verdediger van de belangen van de eenvoudige mensen, de zogenaamde "kleine luyden", terwijl zijn apartheidsbeginsel allesbehalve het belang van de verdrukten kon dienen. Aan het calvinisme worden overigens door kritische filosofen zoals Max Weber de oorsprong van het (door hard werken en sparen vergaarde) kapitaal toegeschreven en derhalve de rechtvaardiging van het kapitalisme dat Karl Marx beschreef als de bron bij uitstek van sociale ongelijkheid.⁴ Tegelijk kan men uit dit gegeven het tegenovergestelde lezen van wat Weber beweert en zeggen dat het niet de theorieën zijn die aan de grondslag liggen van sociale (wan)toestanden maar dat zij daarentegen (achteraf) worden uitgebroed om het onrecht goed te praten.

Maar hypocrisie is niet vreemd aan politieke en religieuze aangelegenheden en misschien kan de wat meer aandacht gevende toeschouwer wel makkelijk ontdekken dat de apartheid en ook de Zuid-Afrikaanse apartheid in wezen niet zozeer een segregatie betrof tussen verschillende rassen doch veeleer een discriminatie op grond van kapitaalbezit. Hoe dan ook waren de zwarte Zuid-Afrikaners arm en werden zij ook arm gehouden terwijl de blanken rijkdom, macht en hoge sociale posities monopoliseerden. Rassenverschillen blijken dan niet meer dan een van de vele mogelijke voorwendsels tot uitbuiting of tot de vorming van sociale kasten: mensen wensen zich van medemensen te onderscheiden; zij discrimineren en eventueel gaan zij zich ook van anderen distantiëren. Ten tijde van de apartheid vertelden haar voorstanders ons dat zwarten onhygiënisch leefden en dat apartheid derhalve noodzakelijk was, terwijl de feitelijke achterstand van de zwarte Zuid-Afrikaners niets te maken had met eigenschappen van hun ras doch alles met armoede ingevolge discriminatie. Door een welbepaalde groep – in casu een ras – uit te buiten, leek het wel alsof dit ras zelf oorzaak was van zijn achterstand. De beschuldiging van de slachtoffers waarop deze bedrieglijke tactiek berustte, vond uiteraard steun bij de hogere sociale klassen die daar garen bij sponnen en zo werd hier ten lande de Protea opgericht, een Vlaams-Zuid-Afrikaanse vereniging die de apartheid steunde en waarvan gewiekste zakenlieden deel uitmaakten, prominenten zoals de stichter van de eerste Vlaamse school voor managers, bankier en minister André baron Vlerick, alsook figuren zoals Karel Dillen en Jef Valkeniers, bankier Léon Rochtus en de senatoren en VMO-ers Bob Maes en Wim Jorissen, auteur van het omstreden Zondebok Zuid-Afrika: een positieve balans, uitgegeven door Lannoo in Tielt.⁵

Maar met de opheffing van het apartheidsregime in Zuid-Afrika en met de 'afschaffing' van de apartheid op het wereldtoneel blijkt de kloof tussen rijk en arm allesbehalve verdwenen, zij wordt daarentegen nog groter, en dat betekent dat de apartheid op een gevaarlijke manier toeneemt omdat zij zich verder ontwikkelt terwijl men gelooft dat zij tot het verleden behoort – zij wordt met andere woorden quasi onzichtbaar en derhalve vrijwel onbestrijdbaar. Zo beperkt zich in het Zuid-Afrikaanse geval het verdwijnen van de apartheid in de praktijk tot de onderlinge loskoppeling van racisme en discriminatie terwijl de discriminatie zich in het klassieke spel van rijk en arm handhaaft.

Uitbuiting – want daar gaat het om waar discriminatie en segregatie aan de orde zijn – wordt mogelijk wanneer de uitbuiter gelooft en ook anderen kan doen geloven dat hij aanspraak kan maken op voorrechten en dit geloof grondt vooreerst in het vasthouden aan geld en aan privaat bezit in het algemeen: er bestaat kennelijk de afspraak onder mensen dat bezittingen van die aard zijn dat zij recht geven op nog meer bezittingen terwijl diegenen die weinig of niets bezitten voor schuldenaren worden gehouden. Deze in wezen volstrekt absurde beginselen gronden in een archaïsch denken dat nog voortleeft in het karma-principe van de oosterse religies en dat welstand beschouwt als een beloning voor het goede en armoede als een straf voor het kwaad. Het verwerpelijke van dergelijke opvatting ligt uiteraard in de rechtvaardiging die zij biedt aan de rijken voor de uitbuiting van de armen, want de laatsten staan dan bij de eersten in het krijt en er wordt pas aan eenieder recht gedaan door de schulden uit te boeten wat zich als het ware vrij vertaalt door de armen uit te buiten. De meningen aan de basis van deze praktijken zijn vooroordelen of meningen die niet in feiten gronden, als volgt treffend getypeerd door Voltaire: "Le préjuge est une opinion sans jugement".⁶ Er kan nooit sprake zijn van recht en derhalve ook niet van een beschaafde en werkbare samenleving waar wetten en beginselen de feiten negeren: dergelijke dwalingen berusten op verregaande onbekwaamheid en kunnen slechts leiden tot menselijke catastrofes zoals ten tijde van de nazi's. In een wereld waarin principieel elkeen toegang heeft tot kennis en kunde, bestaat er voor dergelijke dwalingen helemaal geen excuus meer.

(J.B., 13 december 2013)

Verwijzingen:

¹ http://nl.wikipedia.org/wiki/Nelson_Mandela

² Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Soevereiniteit_in_eigen_kring en: http://nl.wikipedia.org/wiki/Abraham_Kuyper

³ Zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Stichting_voor_Christelijke_Filosofie

⁴ Zie Webers werk: Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus. Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Calvinisme en http://nl.wikipedia.org/wiki
/Max_Weber_(socioloog)

⁵ Zie: http://nl.wikipedia.org/wiki/Protea_(groepering) ; http://nl.
wikipedia.org/wiki/Bob_Maes ; http://nl.wikipedia.org/wiki/
Andr%C3%A9_Vlerick ; http://nl.wikipedia.org/wiki/L%C3%
A9on_Rochtus ; http://nl.wikipedia.org/wiki/Karel_Dillen ; htt
p://nl.wikipedia.org/wiki/Jef_Valkeniers ; http://nl.wikipedia
.org/wiki/Wim_Jorissen

⁶ http://en.wikiquote.org/wiki/Voltaire#Dictionnaire_phil
osophique_portatif_.281764.29