De oude dag: worden de pensioenen onbetaalbaar?

[Oude man (JB, pasteltekening, vrij naar Rembrandt)]

Ik weet niet of het u kan troosten, zo zegde hij,

maar gij weet toch dat de doden hun voortbestaan

aan het verdriet te danken hebben?

Aflevering 1: De eerste leugen

“De leugen is eindeloos”, aldus de openingszin op de achterflap van Kim De Witte's boek, Werk, zwijg en sterf. Het pensioengevecht van de eeuw.¹ De auteur is jurist, economist en politicus en publiceerde eerder over het onderwerp. In twaalf hoofdstukken analyseert hij het bedrog waarmee men dit land probeert te veranderen in een werkkamp dat aan niemand nog ademruimte laat en dat de ouderen middels overwerk een snelle dood bezorgt. “Gepensioneerden hebben geen waarde meer op de arbeidsmarkt, maar o zo veel waarde voor onze samenleving”², zo schrijft hij in zijn dankwoord maar hij waarschuwt: “De regering wil iedereen verdelen om onze pensioenen af te breken, oud tegen jong, ziek tegen gezond, werkloos tegen werkend. We gaan dat niet laten passeren.”³ De auteur spreekt over een “doolhof van bedrog”⁴ en over het te heroveren recht op pensioen.⁵

Vergeleken bij Jaap Kruithofs werk over het Neoliberalisme is dit boekje uiteraard slechts een pamflet (met bovendien elf coauteurs) maar het is goed leesbaar, overzichtelijk en actueel. De eerste zes hoofdstukken beschrijven elk een leugen van politici over de oude dag, te beginnen met het fabeltje dat we het pensioen van onze kinderen moeten redden. Langer werken voor minder pensioen “omdat we vinden dat onze kinderen en kleinkinderen ook een pensioen verdienen”, aldus de redenering van Jambon.⁶ De idee komt van de werkgevers, het VBO, en de grotevermogensbeheerders.

Er komt een pensioenmalus: wie niet tot 67 jaar kan werken, riskeert een vierde van zijn pensioen te verliezen.”⁷ Weinigen zullen nog met vervroegd pensioen kunnen gaan. En “het overlevingspensioen wordt vervangen door een overgangsuitkering van maximum twee jaar.”⁸

De politici vinden dat er geen zware beroepen zijn, alleen zwakke lichamen. Bij tijdelijke werkloosheid wordt het pensioen berekend op een beperkt minimumloon. En het minimumpensioen wordt afgeschaft, men denkt aan privatisering.⁹ Ook de ambtenaren leveren fiks in. Wat de regering een reddingsoperatie noemt, is sociale afbraak.¹⁰

Men houdt er helemaal geen rekening mee dat acht op de tien mensen zeggen dat ze (wegens gezondheid, familiale omstandigheden...) niet kùnnen werken tot 67.¹¹ De malus wordt redelijk genoemd maar de cijfers bewijzen dat hij oneerlijk is¹² en dat heel veel mensen er niet kunnen aan ontsnappen, onder meer de helft van de vrouwen (die ook onbetaalde huishoudelijke taken hebben) en wie het ongeluk hebben ziek te vallen.¹³

Men spreekt gewis over de avond van het leven

maar eigenlijk is de oude dag

de ochtend van de dood.

(Wordt vervolgd)

(J.B., 11 oktober 2025)

De rede verliest terrein

Aflevering 5: Meten met mate

Enerzijds is het te betreuren dat de rede terrein verliest, anderzijds lijkt het een goede zaak dat zij aan banden wordt gelegd. Dat redelijkheid ontbreekt in een betoog van een premier die retor is, valt uiteraard te betreuren want het is het ene of het andere: men mag de rede laken maar niet als men ze zelf aanwendt en men beweert ze te verdedigen want dan eet men van twee walletjes. Eenzijdige argumenten, het weglaten van gegevens of het niet laten luiden van àlle klokken resulteren in een inconsistent of leugenachtig betoog.

Een tekort aan redelijkheid geeft ruimte aan angst, hebzucht en nog andere ondeugden, waardoor de rede als een deugd verschijnt. Maar een overmaat aan rationaliteit kan de rede verstikken en in haar tegendeel doen overgaan en zo bijvoorbeeld vergt een op winst gerichte economie een hoge mate aan intellect en aan rationaliteit maar zij is op de keper beschouwd onredelijk want suïcidaal.

Zo wordt waanzin allerminst gekenmerkt door een tekort aan rede maar wel door het onvermogen om zich van het labyrint van de rede te bevrijden. En in dat geval is de rede niet langer een instrument van mensen maar, haast andersom, worden mensen door de rede gedomineerd.

Zo staan de wetten in dienst van het gemeenschapsleven en waar zij niet naar de geest maar naar de letter worden gevolgd, leiden zij tot absurditeiten. Voor een rood licht dat op rood blijft hangen door een of ander technisch defect kan men niet blijven wachten tot men honderd wordt. Een economie (en economie betekent huishoudkunde) die principieel een evenwichtige verdeling van de goederen beoogt in functie van het best mogelijke leven, verdient die naam niet langer waar zij het leven onmogelijk maakt. Vaklui zijn hun gewicht in goud waard maar vakidioten worden geschuwd, zij kunnen de grenzen van hun bezigheid niet in kaart brengen en zij vergaan erin. Winst is een zeer positief klinkende term maar waar winst zich beperkt tot het financiële, is niet langer sprake van bezit of van rijkdom maar van een curieuze bezetenheid en van een reële armoede. Waar men de werkweek almaar wil verkorten ten bate van de vrije tijd, gaat op den duur verveling optreden, wat dan zelfs spontaan aanleiding zal geven tot een herwaardering van de arbeid. 

Het is derhalve niet de rede als zodanig die moet worden nagestreefd, zij moet niet met een hoofdletter worden geschreven als een onaantastbare heiligheid waaraan elkeen altijd voorrang moet verlenen. Redelijkheid is de naam die wordt gegeven aan matigheid en dus aan het meten maar ook het meten moet met mate gebeuren, men meet de dingen af met het oog op wat men ermee kan doen. Eenmaal de meting achter de rug, heeft men een idee waarmee men verder kan en dan houdt men met meten op, men heeft dan immers een idee van hoe mateloos men kan zijn zonder dat het echt schadelijk wordt.

Want de mateloosheid of de redeloosheid, of beter nog: de bevrijding van de enge rede, is wat de dichters nastreven en de schilders, de componisten en de muzikanten in de fanfare. Redelijkheid en mateloosheid wisselen elkander af zoals de dag en de nacht dat doen, de zomer en de winter; ze vullen ook elkander aan zoals de geslachten alsook de levende wezens in het algemeen: het afval van de planten (zoals de zuurstof die zij uitstoten en de woekeringen aan de gewassen) zijn de levensadem en het voedsel van de dieren en het afval van de dieren (zoals koolstofdioxide en mest) wordt door de planten opgenomen.

Sommigen durven te beweren dat de oorlog een goede zaak is omdat zij de vrede mogelijk maakt maar die stellingname is bijzonder wankel en hetzelfde geldt voor wie denken dat bewapening een must is om zich te vrijwaren van geweld. Dat zijn overtuigingen die hun overleving danken aan het negeren van wezenlijke aspecten van de werkelijkheid zoals de schaarste en de kwetsbaarheid van alle dingen. Vandaag bestaan er wapens die, als zij worden ingezet, er zullen voor zorgen dat het zal zijn alsof het onvolprezen paradijs dat onze aarde is, er nooit geweest was.

(J.B., 10 oktober 2025)

De rede verliest terrein

Aflevering 4: Rationaliteit versus humaniteit

Trump wil(de) de Nobelprijs voor de vrede en hij beaamt dat ook zelf, waardoor hij wel eerlijk lijkt maar aan die eerlijkheid is een geurtje: als er een Nobelprijs voor de eerlijkheid bestond, zou hij daar wellicht ook kunnen op azen.

De oneigenlijkheid die zich tentoonspreidt in dit gebeuren is vrij algemeen en het is een onvermijdelijke consequentie van de algemeen gangbare maatschappelijke tactiek van de conditionering. Aan ons werk zijn namelijk twee zaken gekoppeld: enerzijds is er het eigenlijke doel van de job en voor een arts bijvoorbeeld is dat zijn patiënt genezen, wat voor de vakman de allergrootste beloning is. Maar de gezondheid van zijn patiënt houdt de arts vanzelfsprekend niet in leven: daartoe is een loon vereist.

Er zijn artsen (“zonder grenzen”) die genezen terwijl zij in plaats van een loon, een hoop ellende krijgen en er zijn er ook die zich specialiseren in de plastische chirurgie, (wat principieel bijzonder belangrijk is, denk maar aan het verhelpen van misvormingen bij kinderen) terwijl zij daar buiten alle verhoudingen schatrijk van worden. Dat is weliswaar helemaal niet verboden, kunstenaars worden vaak rijk buiten hun streven en verwachtingen, maar het doet wel de twee genoemde zaken die aan arbeid gekoppeld zijn, met elkaar contrasteren.

Toen wij nog behoorden tot de zogenaamde 'primitieve volkeren' bestond die opsplitsing helemaal niet: de tovenaar genas de zieke en zijn loon bestond naast de gezondmaking van zijn stamlid ook nog uit het spontane respect van zijn medemensen. Een restant van die wijze van beloning was er nog bij de Oude Grieken die voor bewezen diensten aan de gemeenschap gratis mochten eten in de Atheense stadskeuken. En een verre restant zijn de eretekenen die men altruïsten of filantropen somtijds opspeldt of ook nog de medailles voor de verplicht amateuristische winnende deelnemers aan de Olympische Spelen. Die gaan geleidelijk maar zeker ter ziele, getuige bijvoorbeeld ook nog de flinke zak geld die de Nobelprijs begeleidt, en het feit dat, jammer genoeg, 'amateurisme' vandaag synoniem is geworden voor 'niet professionaliteit' of 'knulligheid'.

Het principe van de financiële vergoedingen is niet meer weg te denken uit het hedendaagse maatschappelijke leven maar een uitwas van die werkwijze toont zich in een daaraan inherente, oncontroleerbare woekering van conditionering en zo bestaat het dat een kinderpsychiater op Tv getuigt dat vandaag tieners, meestal tegen beter weten in, meedoen aan drugstrafieken omwille van de verloning. Een mens leeft weliswaar niet van brood alleen maar waar voorrechten beschermd worden terwijl het recht op sociale zekerheid het laat afweten, hebben de genoemde tieners in feite weinig keuze als het criminele circuit hen de opportuniteit biedt om bijvoorbeeld gezinsarmoede te verlichten.

Dat geld in hoge mate conditionerend kan werken is mede te wijten aan het feit dat er geen naam op staat en ook dat is een verschil met vroegere beschavingen want aan de oorsprong van het geld liggen schuldbewijzen op naam: “Ik, Jan, ben aan Piet een kip schuldig en die kan hij komen opeisen van zodra ik weer kippen heb.” Anonieme schuldbewijzen zijn uiteraard een gedroomde beloning voor dieven en het geld als zodanig is op die manier een van de meest onmisbare peilers waarop het kapitalisme rust. De huzarenstukjeskermis van de zwarte markt maakt van alle pogingen om kapitalen terug aan hun (rechtmatige) bezitters te koppelen een lachertje omdat niemand het alternatief wenst van de perfect gecontroleerde handel die immers alle menselijkheid onmogelijk maakt want als Jan aan Piet een kip wil schenken, kan dat helaas niet langer: alleen kopen en verkopen bestaan dan nog.

Kopen en verkopen zijn rationeel geleide handelingen, het is het in kaart gebrachte maar tevens het verminkte van de pracht van het menselijke geven en nemen. De universaliteit van de kennis lijkt rationeel en wenselijk maar dat bastion als zodanig is allerminst immuun voor usurpatie en sinds vele jaren moet men met lede ogen aanzien hoe farmareuzen, grote bouwondernemingen, bankiers en noem maar op, aan universiteiten restricties opleggen waardoor zij hen dwingen tot een dienstbetoon dat ten langen leste hun 'kennis' te kijk stelt en aanvechtbaar maakt zelfs door jan met de pet: bruggen storten in, suïcidaal gedrag piekt en uiteindelijk klopt een derde wereldoorlog aan de deur.

(J.B., 10 oktober 2025)

De rede verliest terrein

Aflevering 3: Ontmaskering

Zoals het ontzag voor mythen grondt in de opvatting dat de werkelijkheid een verhalende structuur heeft, zoals het ontzag voor de Bijbel grondt in de opvatting dat de werkelijkheid een goddelijke schepping is, zoals het ontzag voor tovenaars zijn oorsprong vindt in de opvatting dat de realiteit een magische dimensie heeft, zo ook volgt het ontzag voor de rede, dat vooral sinds de Verlichting ingang vond, uit de opvatting dat de werkelijkheid een redelijke structuur heeft. Maar u raadt wellicht al dat die verbanden eigenlijk niets anders kunnen zijn dan pure projectie.

Wiskundigen zien in de grondslag van de wereld alleen maar getallen, dichters zeggen dat bloemen en kleuren een soort van verzen zijn en componisten vinden overal muziek, zij spreken over levenschenkende trillingen en over resonantie. Commerçanten zullen ongetwijfeld op alles een prijskaartje plakken, zij identificeren alle dingen met hun ruilwaarde. Het is allemaal projectie. Elke vogel zingt zoals hij gebekt is maar elke toehoorder van zijn lied hoort wat hij graag hoort. Hij hoort meer en hij hoort minder. Niet meer en niet minder.

Redelijkheid heeft te maken met openbaarheid en daarom met rechtspraak: iets is redelijk als het de toets van het publiek doorstaat, als principieel iedereen de gelegenheid gehad heeft om het tegendeel aan te tonen. Eenmaal, andermaal, verkocht. En het is ook niet meer dan dat. Niet minder maar ook niet meer.

Sommigen kennen aan de dingen meer redelijkheid of rationaliteit toe naarmate ze wiskundiger van aard zijn, naarmate ze meer op de wiskunde gelijken. Alsof de dingen tot getallen te herleiden waren. Maar dat is niet het geval. Zoals de dingen ook niet tot hun marktwaarde te herleiden zijn. De marktwaarde is een fictie in een spel. Zo ook is de wiskunde een spook uit een spel. Een aantal aannames en bewerkingen volstaan om dat spel te spelen maar er komt helemaal niets uit voort dat met de werkelijkheid in betrekking staat. Ooit werd naar een tiende planeet gezocht omdat tien een redelijk getal leek terwijl aan het heelal een redelijke structuur werd toegedicht. Het heelal is zoals wij denken dat het moet zijn - dat was de daar achter liggende overtuiging. En het denken waarvan sprake is de verinnerlijkte dialoog, de ingezwolgen openbaarheid, de tot geweten geworden wet en rechtspraak. In een democratie is de waarheid het resultaat van een stemming. De waarheid wordt gesproken door wie het luidste roepen.

Redelijkheid, zo menen sommigen, heeft te maken met causaliteit, met kennis van de oorzaken, en dus met de mogelijkheid om te anticiperen op gebeurtenissen en dat is het uitoefenen van macht. Als ik weet dat B veroorzaakt wordt door A, kan ik A uitschakelen en aldus verhinderen dat B er komt. Het punt is nu dat niemand in staat is om vast te stellen dat A, B veroorzaakt. We zien alleen dat B op A volgt, één keer, twee keer, vele keren. En daaruit besluiten we dat B door A wordt voortgebracht. “A veroorzaakt B” is een gedachte in ons hoofd die wij op de dingen in de wereld plakken. Wij geloven dat wij redelijk handelen door dat te doen maar in wezen doen wij niets anders dan veralgemenen: onze waarnemingen zijn beperkt doch wij houden ze voor volledig; we denken dat de dingen zijn zoals wij die in ons hoofd hebben. Maar uiteraard is dat de omgekeerde wereld. De werkelijkheid is niet zoals wij die in ons hoofd hebben maar ons hoofd is zoals de werkelijkheid het wil.

Als wij redeneren, geloven wij dat wij redenen aangeven om uitspraken te staven. Wij zeggen: “Y is het geval omdat X het geval is.” Maar eigenlijk is Y het geval omdat wij afgesproken hebben dat Y het geval is omdat X het geval is. Het zaakje wordt circulair, het gaat dol draaien maar wij zien het niet. Nog complexer wordt het waar wij zeggen dat het verband tussen X en Y bestaat op grond van een afspraak terwijl het verband tussen A en B in de vorige paragraaf volgt uit projectie of dus uit het feit dat we onze doldraaiende afspraken op de dingen plakken.

De redelijkheid blijkt een fictie en de kunst van het liegen of de retorica baseert zich op dit inzicht, evenwel zonder het te verklappen. De realiteit splitst zich op in redenen en drijfveren waarvan de eerstgenoemde openbaar zijn, de laatst genoemde verborgen. Maar de openbare zijn vals, de verborgene zijn waarachtig. De openbare, of dus de valse, heten redelijk. Rationaliteit is zoet bedrog. Met een bittere nasmaak maar het berouw komt na de zonde. En deze zaken worden door de oorlog aan het licht gebracht.

(J.B., 9 oktober 2025)

De rede verliest terrein

Aflevering 2: De verklaringen en het onverklaarbare

Waar oorlog woedt of dreigt, heerst angst maar het gezegde dat angst een slechte raadgever is, is niet uit de lucht gegrepen want angst vertekent de feiten. En dat is niet ongevaarlijk omdat uit angst, wantrouwen volgt; wantrouwen leidt tot demonisering en demonisering zet aan tot agressie. Wat defensie had moeten zijn, wordt aldus agressie maar zelfs defensie is onnodig waar helemaal geen aanval is. Omtrent het conflict in Oekraïne is het Westen dermate onwetend dat het alleen maar olie op het vuur weet te gooien.

Het ontstaan van oorlogen is vaak te wijten aan de creatie van vijanden, waarna ze zich uiteraard ook effectief gaan ontwikkelen. En de creatie van vijanden volgt uit de nood daaraan, die ontstaat waar men op zoek gaat naar zondebokken voor problemen die ofwel noodlottig zijn of die men zelf veroorzaakt heeft. Meestal gaat het om interne problemen waarvoor men externe entiteiten gaat beschuldigen.

Zo neemt de oorlogsdreiging toe waar de welvaart stagneert maar dat betekent niet dat vrede aan welvaart te danken is: welvaart verwent uiteindelijk en dan begint het verhaal van nooit genoeg en dat is de ontevredenheid, de onvrede of de strijd om steeds meer. Maar welvaart is een te verdelen taart...

Politici die er niet in slagen hun land van de neergang te redden omdat zij op eigen gewin uit zijn, trachten de argusogen van het eigen volk van zich af te wenden door de schuld te geven aan meestal zwakkere groepen, niet omdat die ook schuldig zouden zijn maar omdat zij makkelijke prooien vormen voor de wraakzucht van de massa die in de eerste plaats gekoeld wil worden.

De door politici gehanteerde tactieken om de schuld van zich af te schuiven op anderen (vaak 'vreemden') die dan uiteindelijk moeten aangevallen worden, zogezegd om erger te voorkomen, zijn welbedacht en derhalve niet van rede verstoken maar het betreft dan wel een leugenachtige rede, een rationaliteit in dienst van het verbergen van de waarheid. Leugens zijn echter niet in staat om de tijd te trotseren omdat liegen berekening vergt en geen berekening, hoe vernuftig ook, is in staat om de factoren in haar rekensommetje te bevriezen zodat de verandering als zodanig quasi spontaan de waarheid aan het licht brengt.

Waar derden onterecht worden aangevallen, ontstaat oorlog: burgeroorlog waar zwakkere bevolkingsgroepen in eigen land de zwarte piet krijgen doorgeschoven en als beschuldigden andere landen zijn, ontstaan gewapende conflicten met vaak desastreuze gevolgen. Die ontwikkelingen lijken rationeel maar dan alleen zoals het betoog van de advocaten van de duivel. De rationaliteit die zich in de openbaarheid situeert, gaat dienen als excuus voor verborgen, volstrekt irrationele beweegredenen zoals hebzucht en egoïsme. Het paard en de kar, de mooie woorden en de afzichtelijke daden, de rede en het onverklaarbare.

Het onverklaarbare neemt in omvang toe en wel gelijklopend met een toename van rationaliteit - ziedaar de paradox. Die tegenspraak is inderdaad slechts schijn omdat het voortbrengen van de uitvluchten die de waarheid moeten maskeren, een grote bedrevenheid vergt in de redenaarskunsten. De uitvluchten brengen de massa van de wijs die dan misleid wordt en uiteindelijk geconfronteerd met wat alleen maar 'onverklaarbaar' lijkt: het geweld van de burgeroorlog of de oorlog.

(J.B., 8 oktober 2025)

De rede verliest terrein

In tijden van leugen is de vrede het eerste slachtoffer

(Bart De Wever destijds)

De Belgische premier in levenden lijve illustreert nog maar eens dat de redelijkheid ver zoek is waar hij in zijn openingscollege van vandaag aan de politicologen van de Gentse Universiteit enerzijds klaagt dat er geen geld overblijft om beleid te voeren door de afbetaling van stijgende overheidsschulden terwijl hij anderzijds zijn antipathie exposeert voor Karl Marx met uitgerekend dit punt als as van het marxistische betoog. Iedereen weet of zou moeten weten dat waar het geld aan de macht is, en dat zijn de banken, zij er middels corrupte politici (!) voor zorgen dat alle burgers, en dat zijn u en ik, bij hen middels gigantische leningen een schuld opbouwen waardoor zij zich middels rentekosten tot in de eeuwigheid ervan verzekeren de staat eindeloos te zullen kunnen uitmelken.

De oorzaak van het aperte gebrek aan redelijkheid in dit actuele voorbeeld heeft uiteraard te maken met het feit dat onze premier de (neo)liberale zaak te verdedigen heeft die hem aan de macht bracht en hij wordt hierin bijgestaan door de retorica die, zoals alle advocaten weten, een eufemisme is voor de leugenaarskunst waarvoor heden grof geld wordt betaald want “in tijden van oorlog is de waarheid het eerste slachtoffer.”¹

Volgens welke principes handelen mensen en wordt er sowieso gehandeld volgens principes of worden mensen gestuurd door blinde krachten? In de openbaarheid moet gehandeld worden volgens de rede die naar men zegt door iedereen gevolgd kan worden omdat geen mens het betwijfelt dat twee opgeteld bij twee gelijk is aan vier. Alleen blijkt de rede die de optelling regelt niet dezelfde als die welke aan zet is waar bijvoorbeeld de vraag rijst hoe een dronken chauffeur die een ongeval veroorzaakte, bestraft moet worden. In het eerste geval zijn enkel getallen aan de orde en de bewerking van de optelling, in het laatste geval zijn de factoren die kunnen meespelen in het hele gebeuren gewoon niet te tellen.

Niemand kan het ouders kwalijk nemen dat ze het eigen kroost een warmer hart toedragen dan dat van een ander maar voor een rechter die in de openbaarheid de redelijkheid moet vertegenwoordigen, zijn alle ouders en kinderen burgers die allemaal even gelijk zijn voor de wet. De rede kan weliswaar begrip opbrengen voor voorliefde en voor preferenties die 'des mensen' zijn maar de eerlijkheid gebied dat deze, als puntje bij paaltje komt, niet in rekening worden gebracht voor de vorming van een rechtmatig oordeel omdat voorrechten uit den boze zijn.

In deze tijd zijn openbaarheid en rechtvaardigheid zaken geworden van mondiale en van historische omvang: het snijdt niet langer hout om te gaan pleiten voor het behoud van een staat die zich een rechtsstaat blijft noemen waar haar existentie steunt op de historische peilers van slavernij en onrecht. Dat van die zaken gewoon abstractie gemaakt wordt in openbare toespraken van bestuurders aangaande het lot van hun land, is vandaag zonder meer misdadig.

Het zijn deze kortzichtigheid, het denken op korte termijn en het denken in kleine lapjes ('wettig begrensde') grond (het nationalisme) die de redelijkheid in weg blijven staan en daarmee uiteraard ook het internationalisme of de wereldsolidariteit. Het eigen volk, het eigen huishouden en het eigen persoontje verdienen begrip maar niet ten koste van alle anderen. Een premier kan in zijn toespraken van die anderen abstractie maken maar de waarheid haalt die leugens in en de confrontatie ermee toont zich in de gedaante van de oorlog, zodat de gevleugelde uitspraak dat in tijden van oorlog de waarheid het eerste slachtoffer is, omkeerbaar blijkt omdat in tijden van leugen, de vrede het eerste slachtoffer is.

(J.B., 7 oktober 2025)