Hannah
Arendt over Totalitarisme
Aflevering
4: De morbide aantrekkingskracht van het kwaad
Een
totalitaire leider heeft zijn macht te danken aan de massa bij wie
hij populair is en die zijn bevelen uitvoert en zo werd Hitler legaal
verkozen door meerderheid van stemmen. Die populariteit is te danken
aan "een mengeling van oprechtheid en leugenachtigheid" en
onthutsend is het volgende feit: "totalitaire leiders in
spe starten hun carrière gewoonlijk door te bluffen over hun
voorbije misdaden en door hun toekomstige misdaden met precisie aan
te kondigen. De nazi's 'waren ervan overtuigd dat het kwaad in onze
tijd een morbide aantrekkingskracht bezit'; de stellige verzekering
van de bolsjevisten in en buiten Rusland dat ze de gewone morele
normen niet erkennen, is een van de steunpilaren van de
communistische propaganda geworden; wandaden en algemene minachting
voor morele normen bewijzen hun waarde in de propaganda (
) -
vermoedelijk de machtigste psychologische factor in de politiek."
(1) Het gepeupel begroet gewelddaden omdat ze die 'erg slim' vinden.
En aanhangers van totalitaire regimes zijn verontrustend
onzelfzuchtig: zij zijn bereid om mee te werken aan de eigen
vervolging op voorwaarde dat niet geraakt wordt aan hun status als
lid van de beweging en dit is geen idealisme maar fanatisme. (2)
De Europese
dictaturen van na WOII zijn in feite mislukte totalitaire regimes.
Het totalitarisme moet het hebben van massa's, niet van klassen.
Totalitaire regimes hebben grote mensenmassa's nodig voor de
uitroeiingskampen, "materiaal om de machtsaccumulerende en
mensenvernietigende machinerie van de totale overheersing te voeden."
(3) De waarde van een menselijk leven wordt er geminacht. "De
term massa is alleen van toepassing waar we te maken hebben met
mensen die, hetzij omwille van hun pure aantal, hetzij omwille van
hun onverschilligheid (
) niet geïntegreerd kunnen worden in om
het even welke organisatie met een gemeenschappelijk belang (...)"
(4)
Desinteresse
in de politiek ontstond toen het klassensysteem instortte: dan
stortte het partijsysteem eveneens in vanwege het feit dat specifieke
belangen niet langer verdedigd werden. "De afbraak van de
beschermende muren tussen de klassen transformeerde de achter alle
partijen sluimerende meerderheden tot één grote,
niet-georganiseerde, structuurloze massa van woedende individuen, die
niets met elkaar gemeen hadden, behalve dan hun vage aanvoelen dat de
hoop van partijleden vergeefs was, dat bijgevolg de meest
gerespecteerde leden van de gemeenschap gekken waren, en dat alle
gevestigde machten niet zozeer slecht, maar wel zonder uitzondering
dom en frauduleus waren." (5)
De klassenmens werd vervangen door de massamens: een egocentrisch
verbitterd individu zonder gemeenschappelijk belang, abstract en
uniform, egocentrisch maar tevens zonder drang tot zelfbehoud, zonder
interesse in het eigen welzijn. "De gigantische opeenhoping van
individuen produceerde een mentaliteit zoals die van Cécil Rhodes
een goede veertig jaar eerder, waarbij men denkt in continenten en
voelt in eeuwen." (6)
Sinds de
negentiende eeuw hadden intellectuelen de opkomst van de massamens
voorspeld samen met de verwantschap tussen democratie en dictatuur,
gepeupel en tirannen. Maar toen deze voorspellingen uitkwamen, "verloren ze veel van hun betekenis, zodra zulke onverwachte en
niet-voorspelde fenomenen opdoken als het radicale verlies van het
eigenbelang, de cynische of verveelde onverschilligheid tegenover de
dood of andere persoonlijke catastrofes, de hartstochtelijke neiging
om de meest abstracte noties tot leefregel te maken en de algemeen
verbreide minachting voor de meest vanzelfsprekende regels van het
gezond verstand." (7) Massageest zou hand in hand gaan met
individualisering: "Sociale atomisering en extreme
individualisering gingen aan de massabewegingen vooraf." (8) "(...) massa's ontstonden uit de brokstukken van een uiterst
geatomiseerde samenleving met een competitieve structuur en
bijhorende individuele verlatenheid, die alleen een tegengewicht vond
in het lidmaatschap van een klasse. Het hoofdkenmerk van de massamens
is (
) zijn isolement en het gebrek aan normale sociale relaties."
(9) "Het is dus niet verwonderlijk dat [de massa's] hun
toevlucht zochten in een bijzonder gewelddadig nationalisme; om puur
demagogische redenen hebben de leiders van de massa hieraan
toegegeven, tegen hun eigen instinct en bedoelingen in." (10)
(Wordt
vervolgd)
(J.B., 3
juni 2021)
Verwijzingen:
(1) Hannah
Arendt, Totalitarisme, Boom, Amsterdam, vijfde oplage 2021
(eerste druk 2014), in het Nederlands vertaald door Remi Peeters en
Dirk De Schutter, pp. 70-71
Oorspronkelijk: Totalitarianisme, deel III,
alsook (in een appendix) een gedeeltelijk samengevat negende
hoofdstuk uit deel II, getiteld: The Decline of the Nation-State
and the End of the Rights of Man.
(2)
Totalitarisme, pp. 71-72.
(3)
Totalitarisme, pp. 73-74.
(4)
Totalitarisme, pp. 74-75.
(5)
Totalitarisme, pp. 79-80.
(6)
Totalitarisme, p. 81.
(7)
Totalitarisme, p. 82.
(8)
Totalitarisme, p. 83.
(9) Ib.
(10) Ib.
|
