Verborgen dictaturen

Sinds veertien jaar publiceert The Economist een ranglijst die het democratische gehalte weergeeft van bijna alle landen ter wereld, zijnde 164 VN-landen plus nog drie andere. Niet minder dan 52 daarvan (die zowat een derde van de wereldbevolking omvatten) kunnen als dictaturen worden beschouwd met als koploper Noord-Korea, gevolgd door Guinee-Bissau, Tsjaad, Syrië, Saoedi-Arabië, Turkmenistan, Oezbekistan, Equatoreaal-Guinea, Congo-Kinshasa en Iran.

Als wij, burgers van democratieën, over dictaturen horen, dan komt ons vaak niet veel meer voor de geest dan het louter theoretische onderscheid met niet-dictatoriale of democratische landen en zo weet zelfs een kind dat een dictatuur een alleenheerschappij is, een regeringsvorm waarin alle macht bij één persoon berust¹ terwijl een democratie een volksheerschappij is². Maar de reële implicaties van dit onderscheid zijn een heel ander paar mouwen en dat wil zeggen dat wij in feite helemaal niet weten wat het inhoudt om in een dictatuur te moeten leven zoals wij ook niet begrijpen wat het moet zijn om honger te lijden of om gediscrimineerd te worden als dat leed ons niet persoonlijk te beurt valt. Wij verstaan de zin: "Vandaag hebben wereldwijd een miljard mensen honger" en zo verstaan wij ook de zin: "Een derde deel van de wereldbevolking leeft in een dictatuur" maar als het onderliggende leed niet behoort tot onze directe ervaringswereld, houdt het verstaan van die zinnen maar weinig in. 

Men kan zich een dictatuur voorstellen als een land met aan de top een goedlachse dikkerd zoals Mussolini die luidkeels door een megafoon staat te dicteren terwijl een ja knikkend volk toehoort en in het licht van dit naïeve onverstand kon de dictatuur bij menig toeschouwer op afstand warempel sympathie opwekken. Mussolini, 'il duce' of 'de leider', de Italiaanse 'Führer', heeft net zoals Hitler, Stalin en Mao nog steeds een lange rij aanbidders ofschoon deze grootheidswaanzinnige verantwoordelijk is voor een vergeten oorlog tegen Ethiopië die ook wel eens 'de jongste kruistocht' wordt genoemd vanwege de gruwel waarmee de fascist het land tot Italiaanse kolonie wilde maken: hij bombardeerde opzettelijk kerken, kloosters, burgers en klinieken met mosterdgas en maakte in zeven maanden tijd 730.000 doden en dit met de enthousiaste steun van de kerk in de persoon van de aartsbisschop van Milaan, Alfredo Ildefonso Schuster die de soldaten zegende en hen bezwoer dat god aan hun zijde stond.³ En wie nog twijfelen aan het dictatoriaal karakter van de katholieke kerk dienen dringend kennis te nemen van het feit dat Schuster in 1996 (!) door Joannes-Paulus II zalig werd verklaard. Deze laatste werd op zijn beurt heilig verklaard in 2014.

Dictators zijn achterbaks omdat het kwaad het licht schuwt en zo verraden zij zich in de gruwel. Een man die kritiek uit op de regering gaat in het buitenland een ambassade naar binnen terwijl zijn vrouw hem opwacht aan de poort maar hij keert niet meer terug; hij blijkt vermoord, zijn lijk werd in stukken gesneden en in een bad met zuur gelegd om op te lossen. Bovendien bepleit de machtigste man ter wereld dat het geoorloofd is om de moordenaars de hand boven het hoofd te houden omdat er economische belangen in het spel zijn. Een journaliste die aan een regeringsleider uitleg vraagt over de verdwenen homo's in zijn land, wordt kort daarop in een hotel in elkaar geslagen - zij blijkt de zoveelste in een steeds langer wordende rij van vaak dodelijke slachtoffers maar op de politieke wereldtribune gaat de moordenaar gewoon door met handjes schudden met de machtigen der aarde. Een priester die tijdens een preek uitroept dat het gedaan moet zijn met het laten verdwijnen van duizenden kinderen, wordt door een doodseskader om het leven gebracht; de officiële versie voor de doodsoorzaak luidt dat de man omkwam in een auto-ongeval. Of een vee-arts-keurder die hormonenhandelaren op de bon zet, wordt door drie mannen uit zijn wagen gesleurd, in een gracht geduwd en koelbloedig afgemaakt. De moordenaars komen er met een paar jaar van af en iedereen kan vaststellen dat tientallen jaren later alle vee nog altijd opgeblazen in de wei staat. In rubberplantages worden gekoloniseerden tot dwangarbeid verplicht en van hen die weigeren, worden de vrouwen en de kinderen gedood: in amper een paar decennia vallen meer dan tien miljoen slachtoffers.

Saoedi-Arabië, de Verenigde Staten van Amerika, Tsjetsjenië, El Salvador, België: de dictatuur is alomtegenwoordig en het merendeel van de politieke moorden kennen wij alleen als verdwijningen, zelfmoorden of geheel onverdachte overlijdens. Niemand heeft er enig idee van hoe omvangrijk de liquidaties zijn welke dictators alom in het zadel moeten houden. 

De dictatuur als carnaval

Zoals uit wat voorafging al mag blijken, kan men zich inzake dictaturen niet beperken tot alleenheerschappijen die betrekking hebben op politieke eenheden of staten: dictaturen kunnen zich ook voordoen binnen religies, in economieën en industrieën en zelfs inzake wetenschappelijke opvattingen. In de economie spreekt men over monopolievorming, in religies heeft men het over fundamentalisme en met betrekking tot wetenschappelijke stromingen wordt vaak gesproken over paradigmata. Soms ook is er sprake van tijdelijke dictatoriale trekken of noodmaatregelen die zich verbergen of die zich trachten te verantwoorden, zoals de algemene tendens bij politici om na een golf van terroristische aanslagen de vrijheid van de burger te gaan beperken in functie van de veiligheid en daar dan garen bij te spinnen, bijvoorbeeld met de oprichting van een extremistisch bewind. Politici trekken dan meer macht naar zich toe dan aanvankelijk door de wetten wordt toegestaan en dit als tegengif voor de in zogezegd abnormale omstandigheden noodlottige traagheid en inefficiëntie welke beslissingsprocedures met uitgebreid parlementair overleg onvermijdelijk begeleiden. Nood breekt wet en zo worden noodtoestanden dikwijls artificieel gecreëerd om bij het grote publiek de schijn te wekken dat spoed noodzakelijk is en dat er een reden bestaat om van de normale gang van zaken af te wijken en aan enkelingen volmachten toe te kennen. Er ontstaat dan een zekere paniek bij de bevolking die vaak al te gedwee haar beslissingsmacht overlaat aan deze enkelingen die zich voordoen als redders des vaderlands en aan wie men dan vertrouwen schenkt, louter op grond van hun belofte dat zij de situatie zullen rechttrekken in het algemeen belang. Zo kwam in 1933 in Duitsland Hitler aan de macht met zijn NSDAP nadat deze welbepaalde vijandsbeelden alsook de angst voor zekere gevaren in het leven had geroepen waartegen een 'normale' regering (men leze: een democratie) niet zou opgewassen zijn: politieke tegenstanders en vrije meningsuiting in het algemeen werden verboden en alleen het credo van een nieuwe elite van machthebbers kon en moest voortaan door iedereen gezongen worden.

Een dictator speelt in op een algemeen onbehagen en beoefent op die manier een zekere vorm van populisme. Hij verwoordt de verzuchtingen van een (vaak meedogenloze) menigte en verschaft die tevens een legitiem karakter door ze openbaar te maken. Zo gaven de nazi's bepaalde minderheden de schuld van de economische malaise en omdat deze minderheden tevens de zwakkeren zijn, kunnen zij zich tegen de onrechtvaardige agressie niet verdedigen en moeten zij het ontgelden. Iedereen wist dat de Joden helemaal geen schuld hadden aan de economische crisis van de jaren dertig maar omdat het volk nu eenmaal een zondebok wil, was er geen verzet tegen die gemene leugen en onderging dat volk hetzelfde lot als hun volksgenoot Jezus van Nazareth tweeduizend jaar eerder: als onschuldige lammeren werden zij afgeslacht, het was een industrie, zes miljoen mensen, en terwijl de genocide plaats had, keek de menigte prompt de andere kant op.

De dictatuur van de nazi's werd gekenmerkt door fascisme: het was een dictatuur met één autoritaire leider of machthebber en paradoxaal genoeg kon de minachting voor de volksheerschappij rekenen op de enthousiaste steun van het volk. Edoch, de geschiedenis toont dat het enthousiasme van de meute in tijden van dictatuur en fascisme bijzonder bedrieglijk is: men herinnere zich hoe de schijnbaar door het volk op handen gedragen Roemeense dictator Nicolae Ceaușescu en zijn vrouw Elena, die aan het hoofd stond van de Securitate, in 1989 voor het oog van een wraakzuchtige mensenmassa onverbiddelijk werden gelyncht. Ruim zeventig jaar eerder ondergingen de Romanovs een gelijkaardig lot nadat de grootvorsten, de tsaren en de keizers bijna duizend jaar lang over Rusland hadden geheerst. De vrede en het geluk in een dictatuur zijn even hypocriet als de dictator zelf omdat daar waar van vrijheid geen sprake is, enkel dwang bestaat terwijl wat zich voltrekt onder dwang uiteraard onbetrouwbaar is en vals. Onder dwang kan niemand zich als mens ontwikkelen en gebiedt men een mens zich te ontwikkelen, dan zal zijn noodzakelijke keuze voor de vrijheid hem in de perversiteit drijven: samen met de dwang zal hij de ontwikkeling laken. Want wat afgedwongen wordt, mist een hart en is dood nog vooraleer het kan geboren worden. Vooruitgang onder dwang is een kaartenhuisje. Vooruitgang, opvoeding, arbeid, feest en zo meer, tot en met rouw: dwang maakt er een komedie van. Elke dictatuur is een carnaval.

Is god dan een dictator?

Geloven onder dwang is een van de meest carnavaleske sociale creaties die ooit het licht hebben gezien op deze aarde maar tot voor kort was dit ook hier te lande de regel en wie deze regel niet respecteerden, moesten de gevolgen dragen die dikwijls bijzonder ernstig waren. Wie de zondagsmis niet bijwoonde, risceerde zijn job te zullen verliezen, zeker als dat een job was in het onderwijs, in de zorgsector of in de verzuilde politiek. Wie zijn kinderen niet liet dopen, werd er alras van beschuldigd hun eeuwig verblijf in het hellevuur op zijn geweten te halen. En wee degenen die gehandicapt ter wereld kwamen of van wie een kind niet helemaal gezond was want zij werden ervan verdacht gezondigd te hebben en hun zonde op deze manier te moeten uitboeten.

Geloven is aannemen van een ander wat men zelf niet kan zien en houdt derhalve het allerminst denkbeeldige risico in dat men door die ander bij de neus wordt genomen, voor de gek wordt gehouden. Is men bovendien verantwoordelijk voor een gezin dan werpt men met zijn geloof zijn vrouw in de waagschaal en al zijn kleine, onschuldige kinderen want zij moeten het bekopen als men door de belover bedrogen wordt. Derhalve moet men ofwel goed gek zijn om te geloven ofwel staat men onder dwang en dat laatste was alvast in onze contreien vele eeuwen lang een onmiskenbaar feit. Maar zoals hoger gezegd, is geloof onder dwang geen sikkepit waard omdat niemand het helpen kan dat hij al dan niet gelooft: zoals de kerk zelf het voorhoudt, is het geloof een genade van de Heer en voor wie deze genade missen, is het niet anders dan onverstandig om te handelen alsof men gelovig was. Niemand kan het helpen dat hij niet gelooft wat een ander hem voorhoudt omdat iedereen zelf verantwoordelijk is voor wat hij al dan niet gelooft en allerminst diegene aan wiens woorden hij geloof heeft geschonken. Als die woorden dan nog eens bijzonder fantasierijk klinken, zou men wel gek moeten zijn om er zelfs alleen maar aandacht aan te besteden, tenzij men op zijn beurt de bedrieger in het ootje wil nemen, bijvoorbeeld omdat men uit zijn hand moet eten of land van hem heeft. En uitgerekend in dat geval verkeren al de ingezetenen van een dictatuur: zij doen wat hen wordt opgedragen, wat van hen verwacht wordt, en zij veinzen te geloven in wie hen bevelen uitdelen omdat gijzelaars alleen op die manier het recht hebben op de hoop dat zij ten langen leste hun hagje zullen kunnen redden.

En kijk, op het ogenblik dat de macht van de dictator het begeeft, keren zij hun kar en laten zij hem links liggen alsof hij nooit had bestaan. Dat is de reden voor de leegstand van de kerken vandaag de dag: zij worden voortaan gebruikt als concertzalen, als musea, als warenhuizen of als bars en geen mens denkt er nog aan om bij het betreden van die ruimten een stilte in acht te nemen, laat staan zich een kruis te slaan. De kinderen van nu weten niet meer dat het nog niet zo lang geleden doodzonde was om in een kerkgebouw te praten, zij hebben nooit over hosties gehoord of over het verbod om erop te kauwen en de plicht om ze alleen nuchter te ontvangen en na eerst alle zonden te hebben opgebiecht. Wat is biechten? - zo zullen zij vragen. Wat is zonde? En waarom bestond dat vroeger wel en nu niet meer? Waarom maakten mensen vroeger een kruisteken en verachtten zij de homo's? Waarom brachten zij de Hitlergroet en joegen zij de Joden weg?

De norm en het kalf

Dictatuur en fascisme gaan hand in hand en menigeen die zelf niet van de stok krijgt, hanteert hem al te graag zonder zich daarbij verdere vragen te stellen. Zo beschreef de Swaen in The Killing Compartments⁴ over de moordpartijen in Rwanda hoe mensen die zich bedreigd voelden door moordende bendes, zich haastten om zich bij hen aan te sluiten teneinde zodoende zelf aan de dood te kunnen ontsnappen en zij blijken blind voor het leed dat zij veroorzaken, ze hebben alleen oog voor datgene waaraan ze zelf ontsnappen. In een maatschappij met een concurrentiële economie zien de rijken de armen niet omdat zij door hen ook niet bedreigd worden; zij houden alleen degenen in de gaten die het nog beter doen dan zijzelf en trachten hen de loef af te steken om hogerop te komen. Eenzelfde blindheid treft al degenen die beantwoorden aan de normen en de vereisten van een welbepaalde samenleving: zij hebben geen oog voor wie niet in de pas (kunnen) lopen omdat zij bijvoorbeeld manken want het is pas wanneer men zelf mankt dat die afwijking opmerkt. 

Mensen die afwijken van de norm, moeten dikwijls ondervinden dat zij leven in een dictatuur waarvan alle anderen het bestaan niet eens vermoeden: de dictatuur van het normaal. Omdat mensen kuddedieren zijn, apen zij elkander na en volgen zij de mode van de dag op straffe van sociale uitsluiting. Ook het fatsoen (verwant met het woord fashion dat andermaal verwijst naar mode) is allerminst een of andere moreel hoogstaande gedragscode maar wel een door machthebbers afgedwongen handelwijze met als doel de massa in vooraf vastgestelde banen te guideren, haar te manipuleren en er over te heersen. Omdat mensen uiteraard nooit vanuit eigen overtuiging of vanuit het hart de norm volgen omwille van de norm doch steeds met het oog op sociale acceptatie en dit ongeacht de inhoud van de norm, is fatsoen per definitie hypocriet: fatsoenlijk gedrag is een toneel, precies zoals het volgen van de mode dat is. De hedendaagse trend die gebiedt om kleren met gaten te dragen, toont aan dat de primaire functie van kledij er niet langer in bestaat ons warm te houden en onze naaktheid te bedekken: de nood aan sociale acceptatie heeft de voorrang op de genoemde functies en spreekt deze zelfs tegen waar middels kledij de naaktheid gesuggereerd en derhalve geaccentueerd wordt. De auto is pas in de tweede plaats een vervoermiddel, vooreerst is hij een statussymbool en hetzelfde geldt voor huizen, inboedels, overtuigingen, conversaties en noem maar op. Mensen van stand wassen hun ondergoed niet, zij kopen nieuw; zij repareren noch recycleren, zij hebben de dringende behoefte om zelfs aan wie hen volkomen vreemd zijn te gaan etaleren dat ze geld hebben; ze willen zich van ongeacht wie onderscheiden, kijken op anderen neer en eigenen zich het recht toe om die anderen vervolgens te bevelen, te bestelen en uit te buiten. De wegwerpmaatschappij is daarom tegelijk de dictatuur van de 'hebbers'; het hebben is de (dwingende) norm geworden. De perversiteit van deze dictatuur toont zich hierin dat de hebbers principieel ongestraft bijvoorbeeld al het brood kunnen opkopen en het daarna vernietigen terwijl anderen honger lijden: het geld geeft hen dat recht; wat zij teveel hebben geeft hen het recht om het tekort van anderen nog te doen toenemen. Dit absurde beginsel sticht een dictatuur welke de dictatuur is van het gouden kalf dat, zoals intussen niemand meer zal betwijfelen, over lijken gaat.

Dictators hebben niks te vertellen

In het opstel De eeuwige terugkeer van het fascisme⁵ vertelt Rob Riemen, stichter van het Nexus Instituut van Tilburg, hierbij geïnspireerd door La peste uit 1947 van Albert Camus, dat het fascisme een onuitroeibare pest is. In datzelfde jaar schreef Thomas Mann dat reeds Nietzsche het fascisme waarvoor elkeen blind blijkt, aankondigde. In 1812 bespeurt Goethe hoe jonge mensen alleen nog oog hebben voor vermaak en in 1831 schrijft de in de V.S. rondreizende Alexis de Tocqueville hoe de nog jonge democratie aldaar reeds bedreigd wordt door een massacultuur van oppervlakkig amusement. In zijn De opstand der horden uit 1930 heeft Ortega Y Gasset het opnieuw over de massamaatschappij met haar nihilisme dat hij samen met Nietzsche toeschrijft aan de teleurgang van de aloude waarden: het ware, het goede, het schone. Er resten alleen nog een uitgeholde 'vrijheid' zonder verantwoordelijkheid en het driftenleven dat eenmaal het op zijn grenzen botst, alleen nog agressie en geweld voortbrengt. Karl Kraus verwijt ook aan de journalistiek dat zij geestloos werd en alleen nog sensatie en oppervlakkig gezwets voorbrengt. Paul Valéry schrijft in 1920 over de crisis van de menselijke geest dat mensen blasé geworden zijn, kwantiteit verkiezen boven kwaliteit, tevreden zijn met de middelmaat maar niettemin ongelukkig zijn. En Max Scheler in Das Ressentiment im Aufbau der Moralen (1912) heeft het over een ontaard gelijkheidsideaal: blasé geworden keert de massamens zich in zijn wrok tegen de hogere geestelijke waarden en haar dragers, de elite, die tot zondebok wordt. De vrijheid wordt persers en gewelddadig. Menno Ter Braak schrijft in 1937 in Het nationaal-socialisme als rancuneleer hoe de wrok een zondebok zoekt in de intellectuele elite, de joden en de vreemdelingen. Na de verwerping van de waarden wil de massa koste wat het kost een leider en alras bieden zich volstrekt geestloze populisten aan, maar dat volstaat voor de massa die nu alleen gehoorzaam wil zijn aan wie op de zondebokken schelden. Struisvogelpolitiek baant dan de weg voor het fascisme, zoals in Italië en in Duitsland en van zodra deze aan de macht komen, worden zij door het kapitaal gesteund want ook het geld interesseert zich niet voor inhoud doch slechts voor (geestloze) macht. De belangrijkste lessen uit de geschiedenis worden in de wind geslagen met voorop Primo Levi die waarschuwt dat het ondenkbare dat alsnog gebeurd is (de shoah), zich kan herhalen. De afweer daartegen is volgens Theodor Adorno en Thomas Mann de onafhankelijke geest en voor Albert Camus de schoonheid als grond voor de waardigheid van mens en wereld. In de V.S. op de vlucht voor nazi-Duitsland waarschuwt Thomas Mann in War and Democracy (een lezing gehouden op 3 oktober 1940) voor het fascisme dat sluw zichzelf zal promoten "in de naam van de vrijheid". Het betoog van Riemen besluit met een vaak onopgemerkte waarheid: dat populisten en fascisten er maar op los liegen en dat zij in feite helemaal niks te vertellen hebben, zij zijn nihilisten: hun programma is een lege doos, zij zijn volkomen geestloos en hun inhoudsloze macht draait uit op blind geweld. En zo zien wij hier andermaal dat de povere macht van dictators is zoals die van het zielloze geld: het is de macht van de dreiging.

Elitarisme?

De teneur van het opstel van Rob Riemen gaat duidelijk in de richting van een zeker elitarisme maar dan rijst uiteraard de vraag om welke elite het hier gaat wanneer men speurt naar de oorzaak voor het ontstaan van het algemene ongenoegen, het populisme dat daarop teert en het fascisme dat er tenslotte uit voortspruit. Als sprake is van een elite, gaat het dan om de adel van weleer? Gaat het om de hoge adel zoals Leopold II van wiens beeltenis de hand werd afgehakt? Juan Carlos I, die als voorzitter van een dierenbeschermingsorganisatie een heup brak op olifantenjacht? De Nederlandse dynastie over wiens kolonies Multatuli boeken schreef? De Portugezen met hun slavenhandel? Het Engelse hof zoals bezongen door William Shakespeare? En als de auteur het over het christendom heeft, bedoelt hij dan misschien te zeggen dat het katholicisme onze beschaving fundeert?⁶             En wij denken dan aan het zelfverklaarde hoogste gezag van Gregorius VII in 1075? Het Dictatus Papae dat de gegarandeerde zaligheid der pausen bevestigt? De kruistochten die aan honderdduizenden het leven kostten, incluis de door de bisschop van Milaan gesteunde zogenaamde 'jongste kruistocht' uit 1935-'36 onder Mussolini in Abessinië met 730.000 doden? De slavernij onder paus Adrianus VI met zijn requerimento uit 1513? De verkettering van de joden welke het fundament legde voor de jodenhaat en de holocaust? De inquisitie misschien, zo raak getypeerd door niemand minder dan Dostojevski? De verkettering van de homo's met de bijbelse vertelsels over Sodoma in verband waarmee de socioloog Frédérick Martel een boekje opendeed?

Men moet ernstig blijven. Het lijkt er veeleer op dat de 'elites', zowel de wereldlijke als de geestelijke, veeleer de aanstokers waren van het algemene ongenoegen waaraan populisten en fascisten hun bijval danken dan degenen van wie een remedie te verwachten viel. "Mijn rijk is niet van deze wereld" en: "Niemand kan twee heren dienen, niet god en de mammon": als de woorden van Christus enige waarheid bevatten, dan moet men de 'elites' waarvan sprake, als zij al bestaan, inderdaad elders zoeken. Misschien bevinden zij zich wel bij de slachtoffers van de zelfverklaarde adel, de wegen gods zijn immers ondoorgrondelijk. Misschien zijn zij wel terug te vinden onder degenen op wie de geestelijkheid neerkijkt van op haar hoge tronen in het veilig ommuurde, weelderige bastion dat alvast geen enkele gelijkenis vertoont met de kerststal of de kribbe.

(J.B., 13-17 februari 2020)

1 https://nl.wikipedia.org/wiki/Dictatuur   

2 https://nl.wikipedia.org/wiki/Democratie   

3 https://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3188709   

4 Abram de Swaan, The Killing Compartments. On genocidal regimes and their perpetrators, 2014. (Nederlandse vertaling: Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders, Prometheus, 2014). Zie o.m.: http://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3040863   

5 Rob Riemen, De eeuwige terugkeer van het fascisme, Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen 2010.

6 Zie het artikel: "Fundeert het katholicisme onze beschaving?": http://blogimages.bloggen.be/tisallemaiet/attach/93208096418.pdf