Onderwerping

Er wordt gezegd dat de pandemie of wat daarvoor moet doorgaan door sommigen te baat genomen wordt om de massa weer in het gareel te krijgen nadat allerlei emancipaties de greep op het volk onmogelijk hadden gemaakt. Maar hoe kan men ook weten dat dit inderdaad het geval is? Hoe kan men weten dat de stoute beweringen over een aan de gang zijnde machtsgreep (gepleegd door een zekere elite op 'het volk') ook waar zijn?

Iedereen zal het er over eens zijn dat wie mensen aan zich wil onderwerpen, het bevel moet voeren en er moet voor zorgen dat hij gehoorzaamd wordt. Iedereen weet ook dat de enige garantie voor dat laatste erin bestaat te tonen dat men de sterkere is. Maar wat is dan precies het verschil tussen een normale democratische regering en een dictatuur? Want beide bevelen ze en willen ze gehoorzaamd worden. Het antwoord is onthutsend.

In een democratie en in een rechtsstaat worden de verordeningen uiteraard door het volk zelf beslist of tenminste dan toch door de vertegenwoordigers van het volk in het parlement en het bestaan van een van de politiek onafhankelijke instantie - het gerecht - garandeert ook dat die regels afdwingbaar zijn. Maar de grond van deze constellatie is dat democratische wetten in principe redelijk zijn, wat wil zeggen dat zij tot stand komen door openbaar overleg met redelijke argumenten waarbij erover gewaakt wordt dat genomen beslissingen het algemeen welzijn dienen. Zo bijvoorbeeld wordt beslist om de maximum snelheid in de bebouwde kom te bepalen op 50 km per uur nadat men overeengekomen is op grond van openbaar gemaakt onderzoek dat dit daar inderdaad de veiligste manier is om zich te verplaatsen. Uitgerekend de (principieel controleerbare) juistheid en de betrouwbaarheid van die bepaling maken dat ieder weldenkend mens zich ook zonder tegenpruttelen aan die regel zal houden. Niemand kan die regel onredelijk noemen; niemand kan op een geloofwaardige manier de stelling verdedigen dat die regel dictatoriaal is of dat hij onterecht de vrijheid van de burger zou beperken - andermaal: omdat men eerst heeft ingezien dat deze algemene vrijheidsbeperking noodzakelijk is voor de algemene veiligheid. Het gaat om een redelijk overleg onder het volk inzake het nemen van een beslissing over de kosten en de baten van welbepaalde in te voeren wetten. En nogmaals: het tot stand komen van democratische wetten gebeurt via algemeen overleg en met redelijke argumenten. Het enige minpunt bestaat erin dat een stemming (een kwantificering van aanvankelijk louter kwalitatieve argumenten) helaas onvermijdelijk is; het ware immers beter indien iederéén het eens kon worden over wat te doen in functie van het algemeen belang en indien er dus geen enkele tegenstem was maar politieke rationaliteit is nu eenmaal geen wiskunde.

Bij een niet-democratische besluitvorming komt er uiteraard geen parlement kijken en bestaat geen (normale) rechtspraak maar dikwijls wordt via allerlei procedures verdoezeld dat een schijnparlement de plaats van het parlement heeft ingenomen of dat men te maken krijgt met schijnrechtspraak. In geval van nood is het soms niet anders mogelijk dan dat een noodregering gevormd wordt en dat noodregels ingevoerd worden: waar totaal onverwacht de algemene veiligheid op het spel komt te staan, zal even onverwacht de vrijheid aan banden moeten worden gelegd en omdat gezondheid in de eerste plaats een zaak is van veiligheid, kan men bij een pandemie niet anders verwachten dan dat de vrijheid ook drastisch wordt ingeperkt. Maar de vraag weze nu herhaald: hoe verzekert men zich ervan dat de stoute beweringen over een aan de gang zijnde machtsgreep waar zijn? En het antwoord op die prangende vraag wordt pas kenbaar als men de onderliggende verantwoording voor de betrokken handelwijzen als zodanig belicht.

Zoals gezegd bestaat de basis voor de democratische wetten in hun redelijkheid en hun openbaarheid: principieel kan iedereen nagaan hoe de wetten tot stand kwamen, of iedereen daarin zijn zegje heeft gehad en of alles in redelijkheid is verlopen. En in een dictatuur is dat pertinent niet zo. Een dictator kan het er wel doen op lijken dat de beslissingen door het volk genomen worden, dat ze redelijk zijn en noodzakelijk, maar geen enkele dictator kan verbergen dat zijn wetten onredelijk zijn als ze dat inderdaad zijn omdat geen enkele mens, en derhalve ook geen dictator, boven de rede staat. En nu komt het onthutsende van de hele zaak.

Dictators doen als puntje bij paaltje komt ook geen moeite om te verbergen dat wat zij eisen, onredelijk is: zij eisen een bepaald gedrag en durft iemand het aan om te vragen naar de reden, dan vertikken zij het om zich te verantwoorden; hun antwoord bestaat uit een boete of een andere straf die zich herhaalt totdat de betrokkene ophoudt naar de verantwoording te vragen.

Elke dictatuur overleeft bij de gratie van de onderwerping. Van onderwerping is sprake waar mensen bevelen uitvoeren, verbodsbepalingen aanvaarden of belijdenissen afleggen die indruisen tegen de redelijkheid. En precies aan het feit dat mensen redeloze regels volgen, weet een dictator ook dat hij hen onderworpen heeft. Hij zou dit niet weten wanneer de regels redelijk waren omdat in dat geval de twijfel bestond dat de regels gevolgd werden omwille van hun redelijkheid. Maar waar de regels helemaal geen redelijke grondslag hebben, zullen alleen diegenen ze volgen die zich er (blind) aan onderwerpen - mensen die daarentegen het recht en de rede hoogachten, zullen ertegen in opstand komen.

De mens is een complex wezen: enerzijds zijn wij geneigd om te geloven dat het volstrekt onmogelijk is om tegen beter weten in te handelen maar anderzijds doen wij dat wel voortdurend terwijl wij dat onbewust beschouwen als een soort van noodzakelijk kwaad. Zoals wij kunnen liegen terwijl wij de waarheid kennen (en de kennis van de waarheid is een noodzaak voor de mogelijkheid van het liegen), zo ook kunnen wij een geloof belijden terwijl wij heel goed weten dat de geloofspunten in kwestie je reinste onzin zijn. In de beide gevallen handelen wij tegen beter weten in omdat wij nu eenmaal moeten overleven terwijl op de achtergrond het vers uit de Driestuiversopera van Bertolt Brecht weerklinkt: Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral.

Een aan een religie onderworpen volk (en 'religie' betekent ook 'overgave') belijdt in de zondagsmis te geloven in de hemel, het vagevuur, de hel, alle heiligen, duivelen en engelen en het systeem van de aflaten, maar geen zinnig mens in de hele kerk gelooft dat ook werkelijk en de kerkleiding weet dat ook. Maar de kerkleiding verlangt zelfs niet dat het volk gelooft wat zij het voorhouden; het enige wat zij verlangen is dat het volk zich gedraagt overeenkomstig dat geloof. Als de kerk predikt dat men een aflaat (een strafvermindering in het vagevuur na de dood) kan bekomen middels een gift aan de kerk, dan is het de kerk eender of diegene die deze aflaat effectief betaalt, ook gelooft in de werking ervan; dat er betaald wordt en dat de kerk het geld ontvangt, is het enige wat zij kan controleren maar tegelijk is dat ook het enige wat voor haar van tel is. Met andere woorden is het de kerk erom te doen dat het volk betaalt en of het dat doet vanuit een echt of een voorgewend geloof, is dan allang geen punt meer.

Het dictatoriale van de hele kwestie schuilt hierin dat dit handeltje in één enkele richting gaat: voor de kerk volstaat het niet dat iemand echt spijt heeft van zijn zonden, zij vergeeft ze aan de biechteling van zodra deze zijn geloof belijdt door met echt geld te betalen; de biechteling van zijn kant heeft zich daarentegen helemaal geen vragen te stellen over het feit of zijn zonden dan wel echt vergeven zijn: hij dient dit te geloven zonder meer. De kerk eist garanties van de gelovige terwijl de gelovige geen garanties kan eisen van de kerk: de machthebber wantrouwt de onderworpene maar eist tegelijk zijn vertrouwen. Waar iemand een ander blind vertrouwt zonder hetzelfde van de tegenpartij te verlangen, is zonder enige twijfel sprake van onderwerping.

De hele kwestie moet nu duidelijk zijn: de vraag of de huidige al dan niet vermeende pandemie door sommigen wordt aangegrepen voor een machtsgreep, kan bevestigend beantwoord worden van zodra men kan waarnemen dat regels en wetten worden gesteld die geen redelijke grondslag hebben. En dat is nu bij uitstek het geval waar het regels betreft op grond van voorgewende kennis. Van voorgewende kennis is zonder enige twijfel sprake waar de stellingnamen tegenover de realiteit welke de gedragsregels zou moeten verantwoorden, divers zijn en elkaar tegenspreken. Bondiger uitgedrukt: inconsistenties binnen de perceptie van de realiteit, maakt deze perceptie vals en ontkracht uiteraard de betekenis of de zin van de gedragsregels die op grond daarvan worden uitgevaardigd.

Om het met een simpel concreet voorbeeld te zeggen: waar sommige medici beweren dat het dragen van mondmaskers tegen covid-19-besmetting zinloos is terwijl andere medici beweren dat mondmaskers meer kwaad doen dan goed en waar men alsnog besluit tot een wet die het dragen van mondmaskers verplicht, ontbreekt elke redelijke grondslag voor die wet en zal het afdwingen ervan niet anders interpreteerbaar zijn dan als de manifestatie van een dictatuur.

En nu is het inderdaad zo dat de standpunten van de verantwoordelijke beleidsmakers én van de wetenschappers omtrent de al dan niet vermeende pandemie op velerlei vlak onderling zeer grondig uiteen lopen: het geldt voor de zin van het dragen van mondmaskers maar ook voor de zin van social distancing waarvan zelfs niemand weet of deze regel zelfs niet geheel tegendoelmatig is; het geldt voor zowat alles wat over het virus gezegd wordt omdat de kennis ontbreekt zodat het volk zich moet onderwerpen aan regels zonder gronden, wat erop neerkomt dat wij zomaar moeten aanvaarden het proefkonijn te zijn van wetenschappers en beleidsmakers wiens onderling tegenstrijdige en derhalve onmogelijk correcte meningen slechts getuigen van twee zaken: ten eerste is dat een volstrekte onbekwaamheid en ten tweede een volstrekte immoraliteit. Wat betreft dat laatste, weze het verduidelijkt dat de immoraliteit hier bestaat in het voorwenden van kennis of dus in het kennelijke onvermogen om publiekelijk toe te geven dat men omtrent zaken van levensbelang onwetend is. Vandaar volgt hier voor de derde keer in deze artikelenreeks eenzelfde citaat uit het werk van Ivan Illich met een uitspraak over deze kwestie:

"Een bestudering van de evolutie van ziektepatronen levert als bewijs op dat artsen in de laatste honderd jaar epidemieën niet sterker beïnvloed hebben dan priesters in vroeger tijden. Epidemieën kwamen en gingen, door beiden verwenst, maar door geen van beiden beïnvloed. Ze zijn even ongevoelig voor de rituelen die in medische klinieken uitgevoerd worden, als voor die welke bij religieuze altaren gebruikelijk waren. Het is wellicht nuttig een bespreking van de toekomst van de gezondheidszorg met de erkenning van dit feit te beginnen." (1)

(J.B., 26 april 2020)

Verwijzingen:

(1) Ivan Illich, Grenzen aan de geneeskunde. Het medisch bedrijf - een bedreiging voor de gezondheid? Het Wereldvenster, Baarn 1978. (Oorspronkelijke titel en uitgave: Medical Nemesis - The Expropriation of Health, Marion Boyars, Londen 1975), p. 21.