Democratie en immoraliteit

Democratie of de macht aan het volk is een goede zaak als het volk weet wat goed is. Maar wanneer heeft een volk kennis van wat goed is? Hier speelt, wat men noemt, 'la présence de l'absent': het is door iedereen geweten dat een mens het goede pas kent en kan appreciëren als hij het eerst heeft moeten missen. Voor een volk is dat niet anders: zolang een volk mensen telt die oorlog en ontbering hebben gekend, kan het door hen gewaarschuwd worden maar als die 'laatste getuigen' weg zijn, kan het ook snel bergaf gaan met het moreel bewustzijn.

Democratie is goed voor een volk dat weet wat goed is en derhalve voor een volk dat weet wat het betekent te moeten lijden. Dat was beslist het geval voor het Westen van na de twee wereldoorlogen. In W.O.I vielen 17 miljoen slachtoffers waarvan 7 miljoen burgers. Het leven in de loopgraven was een hel, vele soldaten kregen shellshock (oorlogsneurose): getraumatiseerde soldaten praatten met zichzelf, met hun doden of met de ratten. Het menselijk leed van W.O.I werd gesymboliseerd in het Treurend ouderpaar van Käthe Kollwitz dat achteraan op de begraafplaats in Vladslo staat. De nationaliteit van de begraven slachtoffers speelt helemaal geen rol meer en voor het leed bestaat geen soelaas, de vader en de moeder van de gesneuvelde soldaat zoeken bij elkaar geen troost meer, hun beelden staan apart.

Van de bijna 2 miljard mensen die betrokken waren in W.O.II, stierven er 72 miljoen of 3,7 percent, waarvan meer dan de helft burgerslachtoffers. Zo bijvoorbeeld 86.100 (van de in 1939 8,4 miljoen) Belgen, 198.800 Nederlanders, 562.000 Fransen en 450.400 Britten. Maar als men over de kerkhoven van meestal dode tieners en twintigers wandelt, zijn het meest schokkend de ontelbare graven van 'vreemdelingen' die wij nu als lastpakken weren, terwijl zij toentertijd helemaal niet als 'illegalen' golden: heel wat gesneuvelden waren onwetenden, gerekruteerd uit Westerse kolonies in de derde wereld.

Zo bijvoorbeeld vielen er uit de Britse kolonies 272.000 Birmezen, 205.000 Ethiopiërs en 1,6 miljoen Indiërs alsook 1 miljoen mensen uit Frans Indo-China, 147.000 uit de Filipijnen (onder Amerikaans bewind) en 4 miljoen uit Nederlands-Indië.

Men weet de dingen pas naar waarde te schatten als men ze heeft moeten missen en zo kan een bevolking die het oorlogsleed doorstaan heeft, goed en kwaad onderscheiden, de vrijheid appreciëren en de democratie. Maar na amper enkele generaties, als de laatste getuigen weg zijn en is men gewend geraakt aan de welvaart, men wordt alras blasé, men weet niet langer wat goed is en een democratische staatsvorm wordt een bijzonder problematisch gegeven.

De democratie brengt immers lieden aan de macht die de volkeren welke zij toentertijd aan de vijand opofferden als kanonnenvlees, vandaag het land uitzetten omdat zij niet langer door het volk gewenst zijn. Want die populisten zijn de stem van het volk, dat omtrent zijn geschiedenis volstrekt onwetend blijkt.

Ondankbaarheid neemt de plaats in van eerbetoon en de zorg voor het zo moeizaam verworven en kostbare bezit van de vrijheid laat te wensen over. De mensen kunnen de nieuwe volksmenners, de populisten, de zich in de vorm van messiassen aanbiedende dictators niet langer herkennen precies omdat zij hun vrijheid niet meer naar waarde weten te schatten en zij laten zich verleiden door leugens die zij niet meer als zodanig kunnen zien omdat het contact met de waarheid zoek is: men staat niet meer met de twee voeten op de grond, men wordt opgelicht.

De generatie die nog in de oorlog had gevochten, kende het klappen van de zweep en zij voedden hun kinderen op met in het achterhoofd het te allen prijze te vermijden leed dat hen getekend had. Hun kleinkinderen hadden nog amper aandacht voor wat die 'oudjes' te vertellen hadden en de generatie die daar op volgt, hoort al helemaal niets meer uit de eerste hand, zij moeten het hebben van saaie geschiedenislessen op school, als die niet al zijn afgeschaft door even zelfingenomen als onwetende politici die menen dat studeren en vanbuiten leren helemaal geen zin heeft zolang men weet waar men de kennis vinden kan. Alsof kennis een bezit was waarover men beschikken kon zoals men over zijn geld beschikt.

Sommigen vinden geschiedenislessen al te saai omdat zij menen dat het over feiten gaat die men dan in zijn hoofd moet prenten, wat immers pijn doet als men dat niet wil. De kapitalistische economie heeft kennis tot een bezit gereduceerd dat men kan opbergen in boeken of stockeren op een chip. De illusie werd geschapen dat men wetenschap bezitten kan zoals men een bibliotheek bezit of een museum; de illusie dat men de geschiedenis kan digitaliseren en aldus bewaren voor de eeuwigheid zonder ooit een uur te hoeven spenderen aan het verhaal van de histories dat, evenzeer als muziek en literatuur, een proces is dat zich afspeelt in de tijd en dat men zich nooit eigen maken kan zonder het offer van vaak jarenlange studie. Houdt men zich niet (op die manier) met de geschiedenis bezig, zoals ooit een wijze het zegde, dan zal de geschiedenis zich bezighouden met ons: niet wij bezitten de kennis, het is de kennis die ons bezit. Zonder de nodige investering van tijd en aandacht, laat staan van empathie, betekent het verslag van feiten voor opvoedelingen even veel of even weinig als muziekpartituren die men hoort te lezen zonder dat de muziek die zij dragen, door uitvoerende muzikanten tot leven worden gewekt.

Democratie of de macht aan het volk is een goede zaak zolang het volk het leed meedraagt uit het verleden want zo lang is het in staat om goed en kwaad te onderscheiden. Is dat niet langer het geval, dan keert zich die macht, ook al heet zij democratie, tegen het volk zelf. Plato zegde ooit dat de dictatuur de beste staatsvorm is maar dan wel op voorwaarde dat de dictator goed is en bekwaam. Dat laatste kan echter nooit het geval zijn waar de dictatuur resulteert uit een geperverteerde democratie omdat populisten demagogen zijn, ze zijn sowieso corrupt en ze handelen louter uit eigenbelang.

(J.B., 19 januari 2025)

Ongewenste mensen

Na-apen is de boodschap. Het verschil tussen verwacht worden en gemeden worden is zo groot dat mensen quasi alles doen om bij anderen in de smaak te vallen en zij schuwen het als de pest om buiten de lijntjes te kleuren.

Het racisme is het probleem van de ongewenste mensen. Mensen kunnen immers gewenst zijn maar ook ongewenst. En laten we eerst al in het achterhoofd houden dat ons bestaan zich uitsluitend afspeelt binnen het aandachtsveld van de anderen.

Mevrouw Wys wandelt over het voetpad in de Lindelaan en in de verte ziet zij Frans verschijnen. Zij versnelt haar pas, steekt de armen omhoog, ziet dat Frans haar opgemerkt heeft en zij gaat welhaast rennen, Frans tegemoet: “Frans! Da's lang geleden! Hoe gaat het met je?”

Twee straten verderop wandelt mevrouw Vos in de Beukenlaan over de stoep wanneer zij in de verte Dirkje ziet verschijnen. Dirk is de zoon van mevrouw Wys en de mensen gebruiken het verkleinwoord omdat zij meteen voor iedereen duidelijk willen maken dat er niets mis is met hun smaak. Hemeltje! - zo gaat het door het hoofd van mevrouw Vos en zij vertraagt meteen haar pas. Omdat altijd rekening moet worden gehouden met mogelijke toeschouwers, opent mevrouw Vos haar handtas en kijkt erin zodat het lijkt alsof zij iets vergat om vervolgens prompt rechtsomkeert te maken en in zeven haasten te verdwijnen. Het is een waar dilemma dat noopt tot allerlei huzarenstukjes als men voor de associatie met zekere mensen op de vlucht is terwijl men alsnog wil blijven doorgaan voor iemand die er niet aan denkt zich aan discriminatie te bezondigen.

Op recepties heerst een door de pikorde gedicteerde mentaliteit gekenmerkt door de ongeschreven imperatief dat men zich moet associëren met wie hoger staan op de sociale ladder terwijl men lui van op de lagere sporten te vlug af moet zien te wezen. Het doel is klimmen op die ladder middels het aan zich binden van degenen van wie men wel eens iets verkrijgen kon en het van zich afschudden van 'lastpakken'.

Dirkje treft men op recepties zelden aan, wellicht daar die zich aldaar stierlijk zou vervelen maar om de een of andere reden is hij nu wel van de partij. Ook Frans is er en hij vermeit zich in een niet onaanzienlijk gevolg. Ook mevrouw Wys en mevrouw Vos behoren tot de aanwezigen doch zij schuwen het in elkanders nabijheid te belanden.

Mevrouw Vos slaat een praatje met Frans die een functie bekleedt als klerk bij de gemeente maar haar aandacht voor wat Frans vertelt, is fel verslapt sinds Elias de ruimte heeft betreden. Elias is docent in de hogeschool waar mevrouw Vos haar twee kinderen heeft bestemd. Elias heeft een onderonsje met de vrouw van de burgemeester maar wanneer zij zich kennelijk verontschuldigt en een pas binnengekomen man tegemoet rent die gouverneur Edward blijkt te zijn, ziet mevrouw Vos haar kans schoon: halverwege van zijn antwoord op haar vraag hoe het nog met zijn zoontje gaat, laat zij Frans prompt staan en spoedt zij zich te vierklauw richting Elias. Helaas heeft mevrouw Wys snellere benen en is zij haar kennelijke rivale voor. Daarop wil mevrouw Vos naar Frans terugkeren maar die is helaas alweer bezet. Dirkje is nu plots haar redding want niemand wil op een receptie het muurbloempje zijn.

De tijd is voorbij dat men in het openbaar contact moet mijden met mensen die niet beantwoorden aan de norm van blank en hetero en mevrouw Vos is mee met haar tijd en derhalve tolerant voor de duur van dit gesprek: belangstelling veinzend laat zij Dirkje zijn hart ophalen, zij lacht groen en haar blik gaat steels de ruimte rond.

Nu weet iedereen dat mevrouw Vos en mevrouw Wys elkaars buurvrouwen zijn en eigenlijk schieten ze goed met elkander op. Maar uit eigen ondervinding weet iedereen ook wel dat zij dat doen omdat zij niet anders kunnen. Op die wijze immers schieten alle mensen met elkaar best op: zij zijn veroordeeld tot elkaars gezelschap, tot elkanders maatschap, dat derhalve altijd aan een zijden draadje bengelt, wat wil zeggen: totdat de kans zich voordoet van een ongestraft verraad waarbij men garen spinnen kan. Iedereen doet zo, denkt mevrouw Vos, maar zij moet toegeven: in die omstandigheden heeft het leven wel een heel klein beetje van een hel.

“L'enfer, c'est les autres”, aldus Jean-Paul Sartre in het toneelstuk Huis Clos, en hij legt ook uit wat hij daarmee bedoeld heeft. Het gaat er om dat het oordeel dat we vellen over onszelf, onvermijdelijk passeert via wat anderen van ons denken aan wie we ons immers sowieso spiegelen. Als anderen ons veroordelen, dan moeten we ons daarvan losmaken, zo stelt Sartre, anders zitten we in de hel.¹

Nu kan men zich weliswaar losmaken van andermans oordeel maar het euvel gaat veel verder dan alleen maar dat, omdat andermans veroordelingen vaak gepaard gaan met consequenties waarvan men zich helemaal niet kan bevrijden. De goede raad om wat anderen denken niet aan je hart te laten komen, getuigt daarom van onbegrip want waar mensen iemand helemaal niet wensen, stemmen zij op Donald Trump, op Tom Van Grieken of op Geert Wilders en die zorgen er beslist voor dat de levenskansen van de ongewenste gekortwiekt worden en dat een domper gezet wordt op zijn of haar geluk - socio-economisch (financieel), psycho-sociaal (qua acceptatie) en fysiek (inzake gezondheid). Om die reden is wat men nu 'woke' is gaan heten, geen gril en geen trend doch een noodzaak, een plicht jegens zichzelf.

Wensen en willen zijn begrippen die elk in een andere wereld leven: wensen heeft te maken met dromen en verlangens, zij worden gedaan in een fictief domein en zij verplichten tot niets. De wil daarentegen vereist daden die hem bekrachtigen, die zich voegen bij het woord, die hem waar maken in de echte wereld die wij allen gemeenschappelijk hebben terwijl iedereen zijn eigen droomwereld heeft. Niets is goedkoper dan de wens terwijl de wil gemeten wordt met daden waarmee men betaalt voor de verwezenlijking ervan. Maar het kwaad is vernuftig en weet ongemerkt het ongewenste te transformeren in het ongewilde: het maakt van de fictie een realiteit en van de realiteit een fictie. Wie ongewenst zijn, worden via huzarenstukjes zoals de hoger genoemde van mevrouw Vos, ook daadwerkelijk ongewild, en wel met een wil waarvan de eigenaar het hazenpad gekozen heeft, zodat waar ongelukken daaruit volgen, men zich kan verschuilen achter de uitvlucht dit niet geweten te hebben, laat staan gewild: “Wir haben es nicht gewußt.”²

(J.B., 17 januari 2025)