Over onderwerping en opstanding

"Freedom is the freedom to say that two plus two make four. If that is granted, all else follows." (George Orwell, 1984) (1)

Iemand bezit macht over een ander als hij in staat is om die ander een leugen te doen belijden. Wie door een ander kan gedwongen worden om te liegen, wordt door die ander beheerst en is onvrij. Vrijheid is derhalve het vermogen om de (eigen) waarheid te kunnen belijden. Mensen die onder druk van anderen de waarheid geweld aandoen, doen zichzelf geweld aan onder druk van die anderen en dit feit brengt aan het licht dat de eigenheid van een mens en de waarheid, dezelfde dingen zijn. Wie liegt, verliest zichzelf: hij is zichzelf letterlijk kwijt omdat wie verraad plegen aan de waarheid, tevens zichzelf verraden. Wie gedwongen liegen, zijn het bezit van wie hen dwingen te liegen. Wie een ander informeert, lesgeeft of opvoedt, heeft de plicht om die ander de waarheid te vertellen; doet hij dat niet, dan ontzegt hij die ander niet alleen de waarheid maar tevens berooft hij dan die ander van zichzelf: hij maakt die ander tot zijn slaaf. Liegen is derhalve persoonsdiefstal, een vorm van karaktermoord, manipulatie of verslaving; het is de degradatie van wie men beliegt, tot een louter instrument.

George Orwells dystopische roman 1984 waarschuwt tegen het totalitarisme waarvan zich in de periode dat dit werk tot stand kwam (de periode voorafgaand aan 1948), verschillende vormen ontwikkelden waaronder het nazisme en het stalinisme maar ook het kolonialisme waarvan de in India geboren Eric Arthur Blair (zoals de auteur in feite heette) een bevoorrecht getuige was als zoon van een koloniaal ambtenaar in die Britse kolonie: de roman is een verafschuwing van het totalitarisme doordat het de essentie of de waarheid ervan blootlegt.

Totalitaire regimes worden gekenmerkt door de leugen, wat zich vertaalt in de paranoïde dreiging met een of andere 'officiële waarheid' (zoals de 'Pravda' ten tijde van de USSR) en zo kennen wij in het eigen land dezer dagen de 'officiële waarheid' omtrent de huidige grieppandemie (het crisispanel ter zake bezigde de aangehaalde termen letterlijk) en deze omtrent de geschiedenis van het Belgische kolonialisme.

In het eerste geval [de pandemie] worden de burgers verplicht om zich te houden aan van boven opgelegde en middels boetes afgedwongen regels en de absurditeit van bepaalde regels kan vaak nauwelijks verholen worden en herinnert aan de hoogdagen van het katholicisme dat om die reden gekenmerkt wordt door hypocrisie: de uiterlijke belijdenis van een religie waarin in feite geen mens met gezond verstand in staat is te geloven. En waar die paternalistisch getinte dictatuur zich eertijds geloofde te kunnen rechtvaardigen met de pretentie zich de zielzorg van het volk te behartigen, doen seculiere overheden dat vandaag in naam van de fysieke volksgezondheid. In vele gevallen gaat het echter om bijzonder misleidende verkappingen van de afgedwongen belijdenis van het fabeltje 1+1=3 waarmee het regime haar oppermacht staaft.

In het tweede geval [het (post-)kolonialisme] wordt bijvoorbeeld in het onderwijs de waarheid ofwel verdraaid ofwel verzwegen en zelfs in de huidige periode van de BLM- of 'Black Lives Matter'-beweging proberen gewiekste Belgische politici zich alsnog in het debat te handhaven middels halsstarrige pogingen om met het oog op het onder de knoet houden van hun slachtoffers, hun een beschuldigende vinger op te steken om hun, gewagend van corruptie en geweldpleging, aldus in een daderrol te manoeuvreren - de aanval is immers de beste verdediging.

Gelukkig bestaat er ook nog die vierde macht: het vrije woord, dat dankzij de plotselinge explosie en de alom beschikbaarheid van de communicatietechnologie, de mondigheid van hen die de waarheid aan het licht pogen te brengen, niet langer met de vergeetput van de fysieke onmacht zullen tenietdoen.

Zowel Martin Luther King (†1968) die in de VS ijverde voor de burger- en mensenrechten van de zwarten, als Patrice Lumumba (†1960) die in de Belgische kolonie Congo eenzelfde strijd voerde, werden vermoord omdat zij op geweldloze doch resolute wijze het totalitarisme afwezen dat hen gebood om de leugen van het heersende regime te belijden; omdat zij het weigerden om de waarheid geweld aan te doen, verkozen zij het om zichzelf te blijven, ook als dat hun het leven kostte en met die keuzedaad die een keuze voor de vrijheid inhoudt, werden zij paradoxaal genoeg van het leven beroofd: zij betaalden hun vrijheid met hun leven. In een totalitaire staat sluiten leven en vrijheid elkaar uit, zoals daar ook leven en waarheid elkaar uitsluiten, alsook leven en eigenheid.

De Belgische politiek is vandaag in een bijzonder vreemd vaarwater terechtgekomen. Waar eertijds mensen door dictators van hun vrijheid werden beroofd, keren met het ten einde lopen van de tijden de slachtofferbewegingen deze logica nu om: zijzelf beperken nu op hun beurt de speelruimte van hun dictators en dwingen hen om in de eerste plaats zichzelf in die hoedanigheid te gaan erkennen. Dat loopt uiteraard niet van een leien dakje en spijtbetuigingen verkappen een stiekem doch heden niet anders dan als onzinnig te benoemen geloof in het behoud van de overmacht of een geloof in een terugkeer van de allang in de openbaarheid veroordeelde gruweldaden.

Het gaat dit keer echter niet zomaar om vergissingen van mensen die het goed bedoelden en die een tweede kans verdienen: onder druk van de immanente rechtvaardigheid ruimt vandaag het toneel van de wereld plaats voor een oordeel met een uiteindelijk want waarachtig karakter: waar het leed van de slachtoffers zich manifesteert als een kracht die de dreiging van de fysieke dood naast zich neerlegt (zij kunnen immers hun leven niet meer verliezen daar zij het al weggeschonken hebben), komt de wereld van de stof in de schaduw van het licht van de waarheid te staan die geheel geestelijk van aard is maar die een onvergelijkelijk veel dwingender karakter heeft dan dat van de natuurwetten, die immers pas bestaan als wetten ten bate van de mens, die daarom uiteindelijk slechts gehoorzaamheid biedt aan deze wetten met het oog op zijn eigen heil. Zoals de geschiedenis uitwijst, heeft dat heil een alles behalve stoffelijk karakter en blijkt uiteindelijk ieder mens die het leven ernstig neemt, bereid om naar het voorbeeld van de Heiland die de Waarheid is, te kiezen voor de Waarheid en derhalve voor zijn heil te betalen met (het engagement van) zijn leven.

(J.B., 1 juli 2020)

Verwijzingen:

(1) George Orwell, 1984, https://www.planetebook.com/free-ebooks/1984.pdf , pag. 103.

Is het moeilijk om een zware trein die over de sporen rolt tot stilstand te brengen, dan is het al geheel ondoenbaar om een trein die stilstaat weer op gang te trekken en daarvoor is de wet van de traagheid verantwoordelijk: alles streeft ernaar om de toestand waarin het verkeert te behouden en dat geldt hier in het bijzonder voor de bewegingstoestand van massa's.

Maar wat geldt voor de bewegingstoestand van massa's in de wereld van de fysica, is ook van toepassing in andere werelden waar andere krachten heersen: wie slaapt, wil blijven slapen; wie met iemand aan de praat is, heeft moeite om de ander aan het woord te laten; wie zich in een roman verdiept heeft, leest verder tot een stuk in de nacht; gewoonten worden ongaarne opgegeven en iedereen wil ook zijn vrienden behouden, zijn eenmaal verworven rechten en voorrechten, zijn overtuigingen en zijn gebreken, noem maar op: het illustreert allemaal de macht van de traagheid. En de wet van de traagheid geldt ook voor de economie.

De economie is de huishoudkunde van de staat, de discipline omtrent voorzieningen inzake behoeftebevrediging en zij kent twee vormen, zuiver of vermengd: in communistische landen is er de planeconomie waarbij de staat bepaalt wat dient geproduceerd (en geconsumeerd) te worden en in kapitalistische landen wordt dat alles bepaald door de vrije markt met haar wet van vraag en aanbod.

Nu is het niet moeilijk om te begrijpen dat er in probleemsituaties in het reilen en zeilen van een van bovenaf bewust geleide staatseconomie veel makkelijker kan ingegrepen worden dan in de vrije markt die in feite door niemand wordt beheerd omdat de productie zich daar als het ware richt naar de grillen van de consument die op zijn beurt voor een goed deel wordt gestuurd door de irrationele werelden van vrije reclame, mode en allerlei trends die ook nog eens talloze overbodige en zelfs schadelijke behoeften creëren die evenwel van tel zijn op louter financieel vlak.

Dat laatste brengt mee dat 'behoeften met verworven rechten', ook als zij in feite overbodig zijn, een vaste stek hebben kunnen veroveren op de markt die precies door haar kapitalistisch karakter slechts weinig rekening hoeft te houden met de werkelijke waarde van de goederen die daar immers allemaal verwisselbaar zijn zoals ook hun ruilmiddel dat is: het geld, waarvan de waarde die van de goederen zelf overtreft omwille van die vermeend onbeperkte verwisselbaarheid. Die kermis van de omkering der waarden duurt immers slechts zolang zich geen problemen voordoen in de bevrediging van de basisbehoeften: in tijden van welvaart betaalt men heel veel geld voor modieuze jeans met gaten maar van zodra brood schaars wordt, zal niemand het nog in zijn hoofd halen om zijn inkomen aan gaten te spenderen, aan mode of aan kunst. Het wegvallen van de zogenaamde luxegoederen ontwricht de vrije markt terwijl een planeconomie gespaard blijft van dat euvel omdat daar niet zozeer grillen maar wel noden het productieproces sturen en te langen leste omdat in een geleide economie van sturing sprake is terwijl de vrije markt zich in noodsituaties niet langer kan verlaten op de 'onzichtbare hand' van Adam Smith: de zelfregulatie die optreedt waar elkeen het eigenbelang nastreeft, raakt in de war van zodra luxewaren eensklaps onbelangrijk worden en de ooit quasi gratis en derhalve ondergewaardeerde doch levensnoodzakelijke goederen schaars.

Toen onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog, die van 1914 tot 1918 aan 15 miljoen mensen het leven kostte, de Spaanse griep uitbrak, eiste die in een tijdspanne van amper twee jaar 50 miljoen slachtoffers maar het is helaas niet mogelijk om de economische gevolgen van die pandemie voor de genoemde twee economische typen onderling te vergelijken omdat de Chinese CCP en de Russische USSR met hun planeconomie pas werden opgericht in respectievelijk 1921 en 1922. Zoals eerder gesteld, (1) kan de huidige wereldeconomie die immers onderhevig is aan de vrije markt, pas blijven voortbestaan op voorwaarde dat zij onafgebroken groeit en daarom ook spreekt men daar ook over een suïcidale economie, wat betekent dat een economische stilstand voor haar een ramp is. Of China het beter doet, valt overigens nog af te wachten maar alvast bleek het mogelijk om in dat 1,4 miljard inwoners tellende land het aantal doden te beperken tot minder dan 5000 terwijl België met amper 10 miljoen inwoners 10.000 doden moet betreuren. Alvast is het een feit dat in de kapitalistische wereld de faillissementen onbeteugeld om zich heen grijpen, de beurzen instorten, de werkloosheid gigantische proporties aanneemt en de bodem van de voorraadschuren in zicht komt. Geld wordt volop bijgedrukt, aan zeer ingrijpende inflatie is allang niet meer te ontkomen.

Zoals gezegd is ook de economie onderhevig aan de grote wet van de traagheid maar terwijl het opnieuw op gang brengen van een treinstel slechts een zaak is van uitoefening van kracht, ligt dat in de wereld van de economie wel een tikkeltje moeilijker: de economie is niet een domme, logge massa doch een uiterst gesofisticeerd en derhalve ook bijzonder broos gebeuren dat men niet zozeer met een treinstel moet gaan vergelijken maar eerder met een (nu onderbroken) symfonie. En waar het in een geleide economie alsnog gaat om geschreven of geplande muziek waarbij de spelers zich voor de uitvoering laten leiden door een partituur, is in de vrijemarkteconomie veeleer jazz of improvisatie aan de orde van de dag.

'Improvisatie' is alvast de gepaste term voor het aanduiden van de 'activiteit' van onze huidige politici die er zelfs niet in slagen om een half jaar na de aanvang van de dodelijke ramp, de bevolking van mondmaskers te voorzien terwijl ze die, nu ze niet meer nodig zijn, willen verplichten omdat ze intussen hun bestelling binnenkregen. Jazz is het hoe dan ook niet wat zij spelen; deze kakofonie is geen muziek en onze economie lijkt ineens wel op een stilstaand treinstel, een logge massa die men misschien wel nooit meer aan de praat krijgt.

(J.B., 28 juni 2020)

Verwijzingen:

(1) Zie: "De rode pest": http://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3208966            

Iemand brengt een ander schade toe maar hij zorgt er bij voorbaat al voor dat het protest van zijn slachtoffer niet gehoord kan worden, bijvoorbeeld door tijdens de aanslag tumult te maken. Of een misdadiger is de aanklacht van zijn slachtoffer voor door zelf in de slachtofferrol te kruipen en als eerste naar de politie of naar de rechter te stappen. Een persoon begaat een misdaad jegens een ander die hij eerst als leugenaar heeft afgeschilderd ofwel als gek zodat diens aangifte op voorhand als een verzinsel wordt afgedaan. Mijn buurman die ten tijde van de plant-een-boom-actie verzaakt heeft aan zijn burgerplicht, sleept mij schermend met dwangsommen voor de rechter met een klacht van overlast en hij eist dat ik in mijn tuin alle bomen en hagen kap en mee betaal voor zijn lelijke afsluiting uit plastics die de hele biosfeer vergiftigen. Kritiek wordt geaccapareerd, de aanval blijkt de beste verdediging en in het geval van de heksen van Salem hebben de geattaqueerden zelfs geen schijn van kans meer.

Criminelen gaan ongestoord hun gang waar zij erin slagen om mogelijke protesten of reacties onhoorbaar of ongeldig te maken middels (meestal moeilijk te bewijzen en derhalve bijzonder efficiënte) laster, het uitlokken van procedurefouten, het ensceneren van situaties die mogelijke klachten onwaarschijnlijk maken, het schermen met de letter van de wet en het negeren van de geest ervan. Het is daarbij echt verbazend hoe makkelijk men wegkomt met drogredenen als het gaat om het beschermen van misdadigers met macht omdat er van macht een dreiging uitgaat die bij buitenstaanders en zelfs bij slachtoffers een zekere partijdigheid en een navenante toegeeflijkheid losweekt ten aanzien van die machtigste partij alsook een selectieve vorm van verontwaardiging ten aanzien van de zwaksten.

Hoogwaardigheidsbekleders die in de fout gaan, worden in de media steeds vaker vergoelijkt met het argument dat zij toch ook veel goeds hebben gedaan terwijl toch niemand er zal aan denken om Himmler vrij te pleiten van zijn massamoorden door aan te voeren dat hij toch een goede huisvader was of door als verzachtende omstandigheden voor Hitlers massamoorden te argumenteren dat hij economische successen heeft geboekt. Wie aanvoeren dat er geen redenen zijn om de standbeelden van Leopold II uit het straatbeeld weg te halen met het argument dat de nakomelingen niet verantwoordelijk zijn voor de misdaden van hun voorouders, vervalsen de focus van het probleem omdat met het problematiseren van de aanwezigheid van deze eretekens in de openbare ruimte allerminst de huidige machthebbers worden geviseerd maar wel en vooreerst de slachtoffers aan wiens hoge nood aan gerechtigheid dient tegemoet gekomen te worden: inzake gerechtigheid eisen slachtoffers immers het aan het licht komen van de waarheid en niet een of andere door egocentrische daders gevreesde wraak. Maar het gaat nog verder.

Het vooruitlopen op tegenstand bij het beschadigen van een slachtoffer kent een wel bijzonder cynische climax waar criminelen erin slagen om het slachtoffer ertoe te brengen zichzelf te beschadigen. Naast de door misdadigers in de hand gewerkte zelfmoord of de aldus verkapte moord is het meest voor de hand liggende voorbeeld wel dat van de handel in verleidelijke doch schadelijke producten waarbij naar de letter van de wet de slachtoffers de daders zijn aangezien zij zelf het zijn die de producten kopen en verbruiken. Het verbod op tabaksreclame is allerminst een inperking van de persoonlijke vrijheden maar daarentegen een poging om aan die verkapte vorm van onrecht een halt toe te roepen en hetzelfde geldt voor het aan banden leggen van ongeacht welk kwalitatief ondermaats of schadelijk product en van het bedrog in het algemeen, temeer daar niet alleen de betrokken consumenten daarvan nadeel ondervinden maar de hele maatschappij die immers opdraait voor de 'reparatiekosten' bij de slachtoffers op het altaar van het gouden kalf, waaronder drugsverslaafden en allen die gebukt gaan onder vormen van consumentisme.

Schrijnend is de zich als bevrijding of zelfs als summum van vrijheid presenterende euthanasie waarbij men spreekt over de macht van de mens over de dood, terwijl het daar dikwijls gaat om een door derden bij het slachtoffer uitgelokte misdaad voltrokken jegens zichzelf. Op de koop toe blijkt men niet alleen weg te komen met het engageren van artsen bij het voltrekken van deze misdaad maar weet men uitgerekend wie de eed van Hippocrates hebben afgelegd daar zelfs toe te verplichten.

Het door het slachtoffer zelf laten voltrekken van de op hem beraamde misdaad doet zich ook voor in een andere vorm waar criminelen erin slagen om een gewenst autodestructief of suïcidaal gedrag af te dwingen middels een bijzonder gesofisticeerde methode welke bestaat uit de combinatie van suggestie en controle: mensen die weten dat zij in de gaten worden gehouden, brengen hun gedrag in overeenstemming met wat van hen verwacht wordt door diegenen die hen controleren en zij doen dat ook als zij aldus zichzelf beschadigen. Zij hoeven niet te weten wie hen controleren en de onbekendheid van wie hen in de gaten houden, blijkt hun neiging tot onderwerping zelfs nog te versterken, zoals men kan leren uit de religieuze praktijken van destijds onder de aloude banvloek: "God ziet u, hier vloekt men niet!", waarbij ook de controleur geheel fictief is want een fabricaat van een zich eigen gemaakt geloof.

Waar deze praktijken aan de orde van de dag zijn, hebben de daders a priori elke mogelijke kritiek geaccapareerd: de dekmantels van de godsdienstvrijheid, van de markt van vraag en aanbod en zo meer, pleiten hen op voorhand vrij van misdaden zoals bedrog, diefstal, verslaving en moord. En dat is de horror van het panopticum waarin wij de 'samenleving' van vandaag gestaag zien transformeren. Mede ingevolge het tanende christendom, komt de vroegere solidaire maatschappij van gedeelde lasten en lusten in handen van supercriminelen en verwordt zij tot haar tegendeel: een instrument van de misdaad.

(J.B., 27 juni 2020)

De geschiedenis van de waanzin is de geschiedenis van de psychiatrie en derhalve gaat het in dit werk van Michel Foucault over de waanzin die psychiatrie heet. Het boek dateert uit 1961 en zowat 15 jaar later schreef Ivan Illich zijn Medical Nemesis over de waanzin van de geneeskunde.

Foucault beschrijft de degradatie van arbeiders tot slaven omstreeks 1650: het teveel aan arbeiders ingevolge de economische omwentelingen wordt werkloos en deze 'leeglopers' worden ondergebracht in 'verbeteringsgestichten' waar zij zogezegd moeten werken voor de kost terwijl zij in feite rechteloze en spotgoedkope arbeiders zijn waarmee de resterende fabrieksarbeiders niet meer kunnen concurreren zodat ook zij moeten afgedankt worden en als leeglopers in gestichten belanden waar zij onbetaald dwangarbeid verrichten en zo verworden in principe alle arbeiders tot slaven. (1)

De verbanning buiten de stadsmuren van werklozen, gehandicapten, vreemdelingen, armen en noem maar op, vervolmaakt zich in hun opsluiting die immers elke terugkeer onmogelijk maakt en de waanzin van de psychiatrie bestaat er nu in dat het deze onrechtvaardige en wrede verbanning en opsluiting is die de slachtoffers razend maakt of waanzinnig: "Opsluiting maakt krankzinnig. 'De gevangenis kweekt gekken.'", aldus citeert Foucault de Franse revolutionair Mirabeau. (2) Met andere woorden is het niet zo dat de waanzinnigen opgesloten worden maar precies andersom worden onterecht van hun vrijheid en waardigheid beroofde mensen razend of waanzinnig. Met andere woorden: terwijl de razernij het onrecht uitschreeuwt, wordt zij moeiteloos geneutraliseerd door erover te zeggen dat zij op niets slaat, redeloos is, of waanzin. De arme wordt geculpabiliseerd én uitgeschakeld door hem te stigmatiseren als gek.

Ook vandaag nog en meer dan ooit worden pogingen gedaan om met dezelfde laffe methoden repressie te voeren en zo bestaat het dat exact dertig jaar na de schrapping van homofilie als geestesziekte, het hoofd van de katholieke psychiatrische instellingen van de Broeders van liefde eist dat het vers uit Genesis (1, 27) "man en vrouw schiep Hij hen" opnieuw ernstig genomen wordt en ook in het onderwijs de voorrang krijgt boven de wetenschappelijke bevindingen omtrent geslacht en gender. (3) Homo's dreigen opnieuw gek verklaard te worden, 'medisch' behandeld, uitgestoten en opgesloten; alom wordt reeds teruggegrepen naar gebedsgenezers en moordende conversietherapieën (4) en gevaarlijke potentaten die zich uitgeven voor zogenaamde 'gladiatoren voor het christendom' vergaderen in kloosters in de nabijheid van Rome om van daaruit gefinancierd door extreem rechts een heuse coup voor te bereiden met het oog op het herstel van de aloude repressieve machtsstructuren. (5)

Maar dezelfde bedrieglijke gang van zaken waarbij ter bestendiging van de macht de oorzakelijkheid van waanzin en straf wordt omgekeerd en de slachtoffers aldus monddood worden gemaakt, neemt vandaag reusachtige vormen aan in de repressie van de zwarte medemens wereldwijd.

In zijn Geschiedenis van de slavernij (6) beschrijft Dick Harrison waar de zwarte Amerikanen vandaan komen: zij zijn de nazaten van miljoenen aldaar geïmporteerde Afrikaanse slaven sinds Columbus er in 1492 voet aan wal zette. In het eigen land - België - gaat het om koloniale uitbuiting ter plekke. Daarbij staan de standbeelden van Leopold II symbool voor een bestendiging van de aloude machtsstructuren en de 'onverstoorbare' continuering van repressie en moord.

Een standbeeld is niet zomaar een kunstwerk of een staatseigendom doch een vereeuwigd applaus of eerbetoon. De weigering tot de verwijdering van de beelden van Leopold II, Columbus en andere verdrukkers op verzoek van de slachtoffers betekent niets minder dan de bestendiging van het onrecht van repressie en genocide en dat de slachtoffers daar onbewogen zouden bij blijven is even ondenkbaar als dat zij in leven zouden blijven nadat zij vermoord werden. De misdadigers in dezer herhalen de aloude truc en zij fixeren zich op de razernij van de slachtoffers - de zogenaamde waanzin - en hopen op die manier weg te komen met hun leugenachtig verhaal, ja, zij geloven dat zij het alsnog in de doofpot kunnen steken zoals Hitler geloofde dat hij bij de nakende bevrijding de miljoenen lijken nog rap kon verbranden. Zij spreken over 'vernieling van staatseigendommen door geweldenaars' waar het in feite gaat om de eis om gerechtigheid door slachtoffers.

Dezelfde methoden waarmee zoals bij Foucault beschreven in het Frankrijk van 1650 de verdrukten onschadelijk werden gemaakt, worden vandaag opnieuw toegepast. Barracoon, het unieke getuigenis van de laatste negerslaaf Oluale Kossola van Zora Neale Hurston laat omtrent de onverschilligheid van de criminelen helemaal niets aan de verbeelding over. (7) 

(J.B., 16 juni 2020)

Verwijzingen:

(1) Zie het artikel getiteld: "De reconstructie van de slavernij": http://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3221795  , verwijzend naar Michel Foucault, Geschiedenis van de waanzin, Boom/Amsterdam 2013 [Oorspronkelijk: Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique, Paris: Plon 1961], pp. 55-72.

(2) Mirabeau zat zelf twee en een half jaar lang gevangen in Château de Vincennes. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Honor%C3%A9_Gabriel_de_Riqueti  . Zie: Michel Foucault, o.c., p. 263-264. Bij de oproer in de aanloop van de Franse Revolutie deed de kerk haar best om eraan mee te helpen de arbeiders 'onschadelijk' te maken met een methode gelijkaardig aan de redeloosheid- of krankzinnigverklaring: "(...) de kerk (...) stelt de geheime arbeidersgroeperingen op één lijn met 'het uitoefenen van tovenarij'. Een besluit van de Sorbonne (van 1655) verklaart allen die tot zulke boze gemeenschappen behoren tot 'heiligschenners' die bovendien nog 'in doodzonde verkeren'". (Michel Foucault, o.c., p. 65.)

(3) Zie: https://www.kerknet.be/kerknet-redactie/artikel/congregatie-katholiek-onderwijs-wil-dialoog-over-gender

(4) Zie: https://www.amnesty.nl/encyclopedie/conversietherapie-en-mensenrechten.

(5) Zie: https://www.amnesty.nl/encyclopedie/conversietherapie-en-mensenrechten. Zie ook het artikel: "Christus, de kerk en de armen": http://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3221424  .

(6) Dick Harrison, De geschiedenis van de slavernij van Mesopotamië tot moderne mensenhandel, Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2019. (Oorspr.: Slaveriets historia, Historiska Media, Zweden 2015). Zie ook: http://blogimages.bloggen.be/tisallemaiet/attach/93208098663.pdf

(7) http://www.bloggen.be/tisallemaiet/archief.php?ID=3204289