Over de duisternis van de Verlichting

Waar Heinrich Heine waarschuwt dat daar waar de boeken worden verbrand, uiteindelijk ook de mensen dit lot beschoren is, wijst hij in feite naar het onlosmakelijk verbonden zijn van enerzijds het wereldbeeld en anderzijds de wereld als zodanig - waarvan de wereldbeelden deel uitmaken:

“Wij zijn allen vrije mensen, maar niettemin worden ons leven en ons denken grotendeels bepaald door het beeld dat wij over de wereld hebben: hoe hij ontstaan is, hoe hij in elkaar zit, en wat de zin van alles is. Indien wij dat allemaal zouden weten, dan zouden wij ook weten wat we precies moeten doen om goed te doen. Stel dat wij zouden ontdekken dat God niet bestaat, en dat de kortstondige opflakkering van het leven gedoemd is om voorgoed in het niets te verdwijnen, dan zouden wij de godsdienst kunnen beschouwen als folklore, en verder zouden wij van het leven het beste proberen te maken. Zouden we daarentegen ontdekken dat God bestaat, dan zouden we met een gerust gemoed de andere weg op gaan. Maar zo eenvoudig zijn de dingen nu eenmaal niet: met alleen maar onze kennis kunnen wij de ultieme vragen niet beantwoorden.

Ons wereldbeeld is dus een zaak van zoeken en tasten. En de antwoorden op ultieme vragen worden, evenals die vragen zelf, mede bepaald door de cultuur en door de tijd die ons hebben voortgebracht. Zo verschilt het hedendaagse, westerse wereldbeeld van het middeleeuwse of van het Oud-Griekse, en het is ook anders dan het wereldbeeld van de Pygmeeën, de Brahmanen of de Mormonen. Er zijn talloze wereldbeelden mogelijk: talloze antwoorden, maar ook talloze vragen.

Waar sprake is van wereldbeelden, is sprake van filosofie. Het is niet anders dan normaal dat de wijsbegeerte zich laat inspireren door de wetenschappen. Maar ons inziens hebben bepaalde richtingen van het filosofisch denken zich hierbij vergaloppeerd. Sommigen hebben immers gemeend dat de filosofie maar best de methode van de wetenschappen kon overnemen, teneinde uitspraken te kunnen doen met een hoger zekerheidsgehalte. Daarbij werd echter over het hoofd gezien dat voor de grotere zekerheid waarop de wetenschappen bogen, betaald moet worden met het strenger maken van haar gebiedsafbakening. Zo’n gebiedsafbakening toepassen op de filosofie, betekent vanzelfsprekend haar einde, want de wijsbegeerte is niets anders dan het bevragen van de fundamenten zelf. Dit wetende, lijkt het haast ondenkbaar dat men in alle ernst een fysicalistisch wereldbeeld heeft willen opbouwen.” (1)

In Transatheïsme wordt de vraag gesteld hoe het denken is kunnen ontsporen tot het succesrijke hedendaagse materialisme dat het fysicalisme is. Om te lezen, klik op de titel.

(J.B., 19 januari 2022)

Verwijzingen:

J. Bauwens, Transatheïsme, Serskamp 2003.

Heinrich Heine

De vrijheid van meningsuiting is een mensenrecht krachtens de artikels 18 en 19 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: volgens artikel 18 mag men een eigen overtuiging hebben en die ook onderwijzen; artikel 19 zegt meer specifiek: “Een ieder heeft recht op vrijheid van mening en meningsuiting. Dit recht omvat de vrijheid om zonder inmenging een mening te koesteren en om door alle middelen en ongeacht grenzen inlichtingen en denkbeelden op te sporen, te ontvangen en door te geven.” (1)

In de praktijk wordt de vrijheid van meningsuiting uiteraard beperkt door andere vrijheden en zo bijvoorbeeld mag men geen beledigingen uiten. Maar er is nog een andersoortig probleem dat de vrijheid van meningsuiting bijzonder problematisch maakt en dat heeft te maken met de waarheid of, meer specifiek, met het feit van de diversiteit aan opvattingen omtrent de waarheid.

De kwestie of een mening dan waar hoeft te zijn, brengt het probleem meteen ten berde omdat daarbij reeds (onterecht) wordt verondersteld dat waarheid altijd en overal een uit te maken, een uitgemaakte en een transparante zaak is. Om meteen het meest prangende voorbeeld aan te halen: in een theocratie belichaamt de godheid de waarheid die meteen ook wet is, wat impliceert dat 'persoonlijke meningen' daar sowieso ondingen zijn omdat iedereen er per definitie één en dezelfde 'mening' is toegedaan, welke zodoende dient te stroken met de waarheid die door god gegeven wordt en die ook wet is. Meningen kunnen er alleen nog zijn over de interpretatie van de wet of van de geschreven beginselen en die klus wordt overgelaten aan exegeten die weliswaar ook onderling in conflict (kunnen) komen, zoals dat bijvoorbeeld het geval is met de splitsing van de islam in enerzijds een sjiitische en anderzijds een soennitische stroming of met het christendom en zijn vele schisma's, overigens immer met bloedige oorlogen tot gevolg.

Het probleem dat zich vandaag voordoet zal uiteraard hiermee te maken hebben, ook al wordt het als zodanig niet erkend. Meer bepaald is het zo dat daar waar de aanhangers van de zogenaamde Verlichting aan de macht zijn gekomen, zij met de woorden die zij Voltaire in de mond hebben gelegd weliswaar belijden dat elkeen vrij moet zijn om zijn mening te kunnen uiten maar tegelijk ontkennen zij ook ten stelligste dat het atheïsme een geloof is zoals elk ander en weigeren zij om in te zien dat de wetenschap het geloof is van de nieuwe tijd.

De volgelingen van de Verlichting verengen met andere woorden het begrip 'waarheid' tot dat van 'wetenschappelijke waarheid', waarbij zij weliswaar uiteraard niet kunnen ontkennen dat wetenschappelijke waarheden per definitie voorlopig zijn - aangezien wetenschap onophoudelijk evolueert - maar 'voorlopig' betekent ook 'tijdelijk waar' en dus op de keper beschouwd 'onwaar' want niet strokend met de 'ultieme waarheid' - waarin zij weliswaar geloven terwijl zij echter eveneens kunnen weten dat die zich nooit ofte nimmer zal realiseren. Tussen haakjes: Socrates werd door het orakel van Delphi uitgeroepen tot de meest wijze man onder de Atheners omdat hij de enige was die wist dat hij niets wist en naar zijn voorbeeld zijn derhalve alleen die gelovigen wijs die beseffen dat zij de waarheid niet kennen - als dit al niet een contradictie is.

Maar wetenschappelijke waarheden zijn niet alleen kaduuk wegens hun voorlopigheidskarakter: met uitzondering van de wiskunde die een gebied bestrijkt dat, zoals reeds Descartes bevroedde, volstrekt discrepant is met de realiteit van het leven, missen de wetenschappen bovendien de universaliteit die zij nochtans hoog in hun vaandel menen te mogen voeren. En zij missen die uitgerekend omdat zij niet anders kunnen dan ruimte te geven aan discussie ingevolge de open debatcultuur die uiteraard geen alternatieven kan toestaan omdat principieel iedereen moet kunnen participeren aan de wetenschappelijke besluitvorming en dit wegens het geloof dat principieel elke mens van nature toegang heeft tot de waarheid - waarbij andermaal naar Descartes dient te worden verwezen, meer bepaald naar zijn notie van 'gezond verstand'. Edoch, ook moet hier worden verwezen naar de heersende geloofsopvattingen die immers eisen dat mensen in staat zijn om de waarheid te kennen teneinde hen voor hun daden verantwoordelijk te kunnen stellen en aldus rechtspraak mogelijk te kunnen maken.

Wetenschappelijke waarheden zijn voorlopig en zij vormen tevens onderwerp van discussie, zodat de uitspraken waarmee zij samenvallen per definitie gelinkt zijn aan welbepaalde beoefenaars van de wetenschap. Aanhangers van de Verlichting zullen het met hand en tand bestrijden maar wat zopas geconcludeerd werd, betekent in wezen dat - uiteindelijk - ook wetenschappelijke waarheden tot meningen terug te voeren zijn.

Deze penibele besluiten dringen zich in deze tijd onafwendbaar naar het voorplan in de bizarre politieke context van een pandemie omdat zij uiteraard niet alleen te maken hebben met meningen en met waarheden maar tevens met rechten en derhalve met vrijheden, terwijl daar waar in vrijheden gemarchandeerd wordt, vanzelfsprekend macht en geweld aan de orde zijn. En het is uitgerekend op deze manier dat de intussen ingeburgerde, negenennegentig jaar oude uitspraak van Heinrich Heine moet begrepen worden, dat daar waar boeken worden verbrand, dit lot uiteindelijk ook aan mensen zal toekomen.

(J.B., 18 januari 2022)

De koorddanser en de dood

Wanneer gesproken wordt over monotheïsmen, dan denken wij spontaan aan het jodendom, het christendom en de islam en vaak vergeten wij de veel oudere monotheïstische godsdienst waaraan dit drietal schatplichtig is, overigens samen met de Helleense wijsbegeerte: het Zoroastrisme of de leer van de profeet Zarathustra die leefde in de veertiende eeuw voor Christus in Pars, een provincie van Iran, dat voor 1935 Perzië heette. Het Zoroastrisme was de staatsgodsdienst onder de Sassaniden die regeerden van de derde tot de zevende eeuw maar zijn gelovigen, ook Parsi genaamd, werden sinds 622 met de komst van het Islamitisch Arabisch Rijk vervolgd en zij vluchtten uit Perzië weg. Vandaag leven naar schatting nog zo'n honderdvijftigduizend Parsi in India en in Pakistan alsook in diaspora in Amerika en in Europa, onder wie beroemdheden zoals de muzikanten Freddie Mercury en Zubin Mehta.

Zarathustra kreeg op dertigjarige leeftijd aan de oever van de Oxus een visioen waarin hem de god Ahura Mazda verscheen, die de geest van het goede en de geest van het kwade (Ahriman) schiep. De mens werd geschapen om te strijden tegen de machten van het kwaad, wat hij doet uit vrije wil en waarvoor hij verantwoording zal moeten afleggen.

Zarathustra predikt de absolute scheiding tussen goed en kwaad en is aldus de grondlegger van de moraal: de mens is een wezen tussen aap en Uebermensch, het vergt moed om het dierlijke achter zich te laten en ook de kuddegeest, en om uitsluitend op zichzelf te steunen en Uebermensch te worden.

De mens is een koord gespannen tussen dier en Uebermensch en in Zarathustra's voorrede, in de mystieke roman Also sprach Zarathustra (uit 1885) van de dichter-filosoof Friedrich Wilhelm Nietzsche, treedt deze mens op als de koorddanser die van het gevaar zijn beroep heeft gemaakt en die dan ook daaraan ten onder gaat: hij wordt belaagd omwille van zijn werk, stort neer en sterft. Zarathustra eert hem omdat hij zijn roeping volgde tot de dood en dat is ook de zin van het menselijk bestaan, zo predikt hij: de mens is een donkere wolk en de Uebermensch is de bliksemflits die daaruit ontvonkt.

Maar Zarathustra wordt bespot: “Daar staan zij”, zo laat hij zich over de kudde uit: “Zij spotten, zij begrijpen mij niet; ik ben niet de mond voor deze oren”.

Veertien eeuwen voor de geboorte van het christendom verschijnt ons vandaag de profeet Zarathustra als een voorafschaduwing van de Verlosser die immers andermaal de Godmens predikt door het geven van een voorbeeld waarin Hij met het offer van zichzelf aan zijn roeping ten onder gaat. Zarathustra is van het archetype van de ideale mens dat zoals door Jung beschreven in alle culturen opduikt, misschien wel de oudste versie; de leer van Zoroaster werd eeuwenlang mondeling overgeleverd en de essentie lijkt te zijn bewaard in een zuiverder vorm en zonder de franjes en de vele verzinsels achteraf toegevoegd, vooral ook zonder de theologische speculaties die gedoemd zijn om onder het spervuur van de kritiek op de klippen te lopen en de religie uiteindelijk de das om te doen: de leer van Zarathustra heeft lak aan getheoretiseer en manifesteert zich enkel als een moraal, als een aansporing tot moedig gedrag, als de bereidheid om de zin van het menselijk leven tot voltooiing te brengen in het dapper vervullen van het levenswerk waaraan men zich offert zoals de kaars zich offert aan de vlam.

Het beroep, dat in het teken van de gemeenschap staat, is een erezaak en wie zich van hun taak niet kwijten, moeten zichzelf verachten en daarom laat Nietzsche zijn Zarathustra zeggen: “Wee! (…) [– want] de tijd van de meest verachtelijke mens is in aantocht: de mens die niet meer in staat is om zichzelf te verachten.”

Uiteraard wordt hier gedoeld op de eerloze mens, de lafaard die de kudde volgt en die geen eigen oordeel vormen kan; hij die bedankt voor het grootste geschenk dat enkel aan het schepsel mens gegeven werd en dat de mens van de beesten onderscheidt en hem tot mens maakt: de vrijheid. Uitgerekend deze dreiging heeft onze wereldgeschiedenis bepaald en maakt dat zich het mensdom immer in tweeën zal blijven splijten, waarvan de ene helft de vrijheid in het vaandel draagt, terwijl de andere de kudde eert en ondergaat in een slavernij die zelfs vreemd is aan het rijk der dieren.

Edoch, goed en kwaad staan hier niet tegenover elkaar zoals de politieke formaties van enerzijds het socialisme in de communistische wereldhelft en anderzijds het liberalisme van het vrije westen: het propageren van dit verhaal zou een flagrante aanfluiting van de waarheid zijn, een simplificatie van de werkelijkheid die zich immers niet laat vangen in menselijke categorieën: de ketenen van het gouden kalf zijn wellicht nog zwaarder dan deze van de Chinese dictatuur terwijl zekere vormen van het socialisme de opofferingsgezindheid beslist hoog in het vaandel dragen.

Het onderscheidingsvermogen tussen goed en kwaad is geen sinecure en vergt de evenwichtskunst van een koorddanser: de weg naar de Godmens is een gevaarlijke tocht over een koord die boven een afgrond is gespannen, bovendien bedreigd door tegenliggers die de fatale val proberen uit te lokken van wie de nek uitsteken.

De mens die zich wil onderscheiden van de massa moet op elk moment opnieuw bereid zijn om alle zekerheden achter zich te laten, de vrijheid en daarmee ook het verstand dat van die vrijheid een vrucht is, aan het roer te laten en de moed op te brengen om zelf steeds de nieuwe beslissingen te nemen waarvoor hij verantwoording zal afleggen wanneer de eindtijd met het laatste oordeel komt.

Wie de waarschuwing van Nietzsche's Zarathustra alsnog hoort - dat de tijd van de meest verachtelijke mens in aantocht is, “de mens die niet meer in staat is om zichzelf te verachten” - die weet ook dat in dit tijdperk van de leugen de vreselijke voorspelling van de profeet zich reeds voltrokken heeft. Zij slaat immers op de zelfgenoegzame mens die burger werd en die denkt zich te kunnen verstoppen in de kudde, welke echter geleid wordt naar een diepe afgrond. Zij slaat op de blasé mens die onverschillig is geworden voor het lot van anderen maar die daardoor ook het eigen lot op een rampzalige manier bezegelt. Zij slaat op wie eraan verzaken zich te verzetten tegen totalitaire machten die geregeerd worden door de niet-persoon bij uitstek die de duivel is, de volstrekte anonimiteit, de abstractie van het geld of de afgod die Mammon heet en die alle mensen verslindt die eraan verzaakt hebben zich aan het goede te offeren zoals Zarathustra het beval, of Moloch, aan wie zij hun kinderen tot spijs aanbieden.

In het vaccinatietijdperk begint zich op een gruwelijk transparante manier die wereldramp te voltrekken waarvoor in cryptische bewoordingen de tekst waarschuwt die Johannes schreef op de berg Patmos en die bekend staat als de Apocalyps of de Openbaring (van de Waarheid): de vier ruiters van de apocalyps, zoals uitnemend verbeeld door kunstenaars zoals de middeleeuwse graficus Albrecht Dürer maar ook de hedendaagse beeldhouwer Rik Poot, tonen de fasen van een schrikbarende toekomst die zich geruisloos doch gestaag manifesteert, die ons voorgoed het zwijgen probeert op te leggen, muilkorft, kentekent en naar de slachtbank leidt. De eerste, gezeten op een wit paard, is de Antichrist; de tweede, gezeten op een rossig paard, neemt de vrede van de wereld weg; de derde, die een zwart paard berijdt, brengt hongersnood en de vierde, op een vaal paard, brengt de dood.

Maar het weze herhaald: Zarathustra wordt bespot. “Daar staan zij”, zo zegt hij gelaten: “Zij spotten met mijn woorden, zij begrijpen mij niet; ik ben niet de mond voor deze oren”.

(J.B., 13 januari 2022)

Afbeelding: Jan Bauwens, De vier ruiters van de apocalyps, hertekening, vrij naar de prent (ets en gravure) uit 1563-1574 van Gerard van Groeningen.

Hoe de pikorde zich boven de wetenschap pikt

Het begin van het denken en daarmee ook het begin van de wetenschap situeert zich zowat 2400 jaar geleden bij de Griekse filosoof Plato en meer bepaald in zijn Dialogen. De Dialogen zijn gesprekken tussen de wijsgeer Socrates en een of meer andere burgers van Athene, waarbij een bepaald onderwerp wordt aangesneden terwijl de waarheid daaromtrent door het stellen en beantwoorden van vragen uit de geest van de betrokkenen wordt opgediept, als het ware op de wijze waarop een kind uit de baarmoeder wordt gehaald - vanwaar de benaming maieutiek of verloskunde voor deze methode van kennisverwerving. Zowat een halve eeuw later en dan vooral bij Aristoteles werden ook de zintuiglijke ervaring en de logische deductie ingeschakeld en zo werden de fundamenten voor kennisverwerving of wetenschap voor eens en voor altijd gelegd. Cruciaal daarbij is het inzicht dat het denken als zodanig een verinnerlijkte dialoog is, een dialoog die men voert met en in zichzelf, naar het voorafgaande model van het gesprek tussen twee of meer personen en uiteraard ook met de natuur.

Vandaag mag de wetenschap dan een heel eind gevorderd zijn: de grondslagen ervan blijven uiteraard gelden en waar zij met voeten getreden worden, zal het wetenschappelijk bouwwerk dat daarop rust zonder ook maar de geringste twijfel gelijk een kaartenhuisje omver vallen. De wetenschappelijke inzichten moeten zich schikken naar de steeds nieuwe ervaringsgegevens maar evenmin als de ervaringsgegevens mogen gesprekspartners geweerd worden uit de dialoog die de kennis fundeert: de benaming 'universiteit' komt van het Latijnse 'universitas' dat verwijst naar de universaliteit van ware kennis, wat betekent dat kennis helemaal geen kennis is wanneer die niet universeel geldig is. De som van twee en twee is ofwel altijd ofwel nooit, ofwel overal ofwel nergens gelijk aan vier en het kookpunt van water is (weliswaar onder constante omstandigheden) altijd gelijk. De waarheid is principieel voor iedereen toegankelijk, wat tevens inhoudt dat 'waarheden' principieel door iedereen van hun voetstuk kunnen en mogen worden gehaald.

De wetenschap evolueert uiteraard en zo gaat elke stap voorwaarts gepaard met nieuwe ervaringen of met nieuwe inzichten die per definitie in tegenspraak zijn met de reeds verworven kennis die daarom altijd relatief is in de zin van voorlopig. Die vernieuwingen komen vanzelfsprekend niet uit de lucht vallen maar zij zijn afkomstig van onderzoekers die hun bevindingen mededelen aan collegae, wat gebeurt in de (uiteraard wetenschappelijke) dialoog en daaruit spruit ook de noodzakelijke, onoverkomelijke en welkome zogenaamde open debatcultuur voort.

Die cultuur, waarin de fundamenten van het gebouw der wetenschappen worden geëerd, bewaart het heilige principe dat in geen geval ook maar iemand mag uitgesloten worden van het debat. Zowel aan de vuilnisman als aan de 'topprofessor' moet toegang worden verleend voor de publicatie van nieuwe inzichten. Andermaal: de toegang tot de waarheid staat voor iedereen open, wars van diploma's en maatschappelijke posities welke evenveel met de waarheid zelf te maken hebben als de eretitels binnen de kerk te maken hebben met heiligheid of de prijs van schilderijen met schoonheid.

En meteen wordt duidelijk dat dit heilige principe zeer broos is en wel in het bijzonder daar waar primitief natuurlijke krachten en impulsen werkzaam zijn en terrein bezetten dat in feite niet tot hun territorium behoort. Waar de professor zijn duimen moet leggen voor de vuilnisman, zal men deze laatste meestal moeiteloos tot genie verheffen maar waar hij datzelfde moet doen tegenover een onmiddellijk ondergeschikte met wie hij in feite concurreert op de ladder van de wetenschappelijke promotie, krijgen alras primitieve emoties en instincten de bovenhand en gaat meer bepaald de pikorde spelen.

Geleerden die zich levenslang verdienstelijk hebben gemaakt met wetenschappelijk monnikenwerk en die mits vele persoonlijke opofferingen als senioren uiteindelijk moeizaam zijn opgeklommen tot posities die gezag en autoriteit uitstralen, laten zich door de band niet zo makkelijk van de troon stoten door onderzoekers die althans in hun ogen, nog groen zien achter de oren. Er komt heel wat omslachtige en voorzichtige protocollaire poespas bij kijken alsook formules inzake respect en beleefdheid waar leerlingen al dan niet vermeende nieuwe ideeën en vondsten onder de aandacht pogen te brengen van hun doorwinterde en niet zelden beroemde leraren.

Het aan het licht gebracht worden van nieuwe inzichten is niet zelden een huzarenstukje dat nog bemoeilijk wordt waar autoritaire wetenschappers bovendien gesteund worden, enerzijds door via de massa verkozen politici die bogen op een quasi onbeperkte toegang tot de media maar anderzijds ook door industriëlen, banken en machtige economieën die het leeuwenaandeel van de maatschappelijke financiële middelen in handen hebben. Dat macht zoals bekend erotiseert, houdt tevens in dat zij de lelijke kanten van de onderhavige werkelijkheden weet te verdoezelen, wat kritiek en oppositie en derhalve ook vernieuwing dermate kan fnuiken dat, zoals de geschiedenis laat zien, belangrijke renovaties niet zelden voor vele decennia, zo niet voor eeuwen in de ijskast doet belanden. Voor het niet (meer) aan bod komen van kritiek en oppositie waarschuwden reeds vooraanstaande wijsgeren zoals Adorno en de hele Frankfurter Schule die dan de immer dreigende irrationaliteit van de Verlichting zien opdoemen, vaak tot rampspoed van het mensdom zoals dat exemplarisch het geval was met de vreselijke werkelijkheid van de concentratiekampen onder het totalitaire regime van het nazisme.

De wereld als zodanig is geen geschikte plaats voor experimenten, alleen al omdat experimenten per definitie kunnen mislukken en dat meestal ook doen: het gelukte experiment is in de regel de vreemde eend in de bijt. Alleen buitenproportionele macht is in staat om een oorlog te beginnen, een atoombom te droppen of de wereldbevolking bloot te stellen aan een 'wetenschappelijk' experiment. Dat supplementaire gegeven maakt het voor kritische stemmen nog veel moeilijker om gehoord te worden. Het wordt daarom de hoogste tijd dat de match van de eeuw kan doorgaan.

Zoals iedereen weet, schaart zich vandaag sinds twee jaar de voltallige wereldbevolking achter hetzij de voorstanders, hetzij de tegenstanders van wat nu het gekende, wereldwijde experiment bij uitstek is, waarbij de inzet niets minder is dan het leven zelf - het leven van talloze mensen, als al niet het voortbestaan van het mensdom zelf in de waagschaal ligt.

Alle technologische accommodatie voor het laten doorgaan van de match is nu aanwezig en de executeuren van het experiment waarin wij zelf (incluis ons kroost) tegen heug en meug de proefkonijnen zijn geworden, hebben geen enkele reden meer om niet in te stemmen met wat in feite een rechtszaak zal worden, omdat de 'wedstrijd' hen als nooit voorheen in de gelegenheid zal stellen om hun tegenstanders met wetenschappelijke argumenten te ontwapenen - in een reusachtig open debat. Het gaat in wezen om het gevecht tussen de pikorde en de rede, wat te herleiden is tot de strijd tussen natuur en cultuur of het gevecht om het goed dat wij als de menselijke beschaving benoemen. Er is momenteel wellicht geen alternatief denkbaar dan de moordende onverschilligheid die, zoals Primo Levi het zei, erger nog is dan de genocide van de concentratiekampen.

(J.B., 10 januari 2022)