Oud-student Philip Brinckman, lid directieteam  Sint-Jozefcollege Turnhout, stuurde mij een inspirerende bijdrage bij het begin van het nieuwe schooljaar. Deze bijdrage verscheen gisteren – wat ingekort- in de krant ‘De Tijd’. Brinckman is niet aan zijn proefstuk toe.

Geef het onderwijs zijn speelplaats terug !

Het begin van het nieuwe schooljaar is voor veel leerlingen en leerkrachten erg spannend.  Directies zijn de rust en stilte van de nieuwe minister van onderwijs niet meer gewoon.  We hopen dat het geen stilte voor de storm is, want we houden een beetje ons hart vast voor de komende bezuinigingen.

Waar veel leerkrachten bijna hartkloppingen van krijgen, is het toenemende vrijemarktdenken in het onderwijs.  Niet het lesgeven en zeker niet de meeste leerlingen en hun soms overbezorgde ouders zorgen voor druk op de leerkrachten.  Nee, leerkrachten en leerlingen worden meer en meer gereduceerd om op een efficiënte manier een bepaalde target te halen.  Deze instrumentalisering van het onderwijs zorgt voor administratieve rompslomp, overdreven regelgeving en een toenemend vervreemdingsgevoel.  Daarbij komt nog eens de Pisa-gekte waarbij rankings tussen landen als een nieuw soort catechismus aanbeden worden.  Ze zorgen voor een onrealistische concurrentiestrijd – de context van ieder land is immers anders- en ze wakkeren de veranderingsdrift van sommige beleidsmensen aan. “Meten we hierbij wat we belangrijk vinden of zijn we belangrijk gaan vinden wat we kunnen meten?”, is een terechte kritiek die we gelukkig meer en meer horen. Tenslotte is er ook nog de opzwepende mantra dat we leven in een tijd waarin het tempo van veranderingen hoger ligt dan ooit. Niets zou nog vast liggen in onze “liquid modernity”. Het onderwijs wordt verplicht de ene hype na de andere achterna te hollen.  Over gisteren en morgen mogen we niet meer praten, alleen over de nood  van de dag! Je zou van minder hartritmestoornissen krijgen.

Wie al een tijdje in het onderwijs meedraait, voelt deze instrumentalisering, want ze haalt de ziel uit ons onderwijs.  Deze instrumentele kijk staat in dienst van een maatschappij die alleen prestaties, groei, concurrentie en de bijhorende concurrentiestrijd aanmoedigt.  Wie niet mee kan, is een luiaard of een loser. In deze “Markt en strijd” beperkt de taak van het onderwijs zich tot het opleiden van leerlingen tot werknemers die alleen bekwaam moeten zijn om zich in om het even welk project flexibel in te schakelen. Het is niet verwonderlijk dat het onbehagen onder leraren toeneemt en dat veel jonge leerkrachten er binnen de vijf jaar de brui aan geven. Velen zijn ontgoocheld omdat ze de ruimte niet (meer) krijgen om vanuit een soort eigenaarschap hun passie voor een vak te delen met leerlingen.

Willen we de samenleving werkelijk een dienst bewijzen, dan zullen we dat  enge nuttigheidsdenken van efficiëntie, (zelf)managing, schaalvergroting en productiviteit, vaarwel moeten zeggen.  Mensen en ook kinderen hebben immers diepere behoeftes dan alleen maar te presteren en te consumeren.  Ze zijn ook betekeniszoekers of hebben nood aan gedeelde waarden en zichzelf overstijgende doelen.  De school is een unieke plek waar deze existentiële behoeften geëxploreerd en met elkaar gedeeld kunnen worden.

Hiertoe is goed onderwijs nodig.  Dergelijk onderwijs omvat drie domeinen. Jammer genoeg zijn deze gebieden niet altijd te becijferen en te beheersen. Het eerste domein spitst zich toe op kennisoverdracht, de core business van onderwijs.  Een vakbekwame leraar brengt niet alleen feitenkennis over, maar leert leerlingen ook dieper te graven om verbanden te leggen. Er is zelfs ruimte voor vaardigheden, reflectie en introspectie om leerlingen op te tillen uit hun onmondigheid.   Wanneer op dit HET-domein de vonk overslaat, gaat voor leerlingen een nieuwe wereld open.  Jammer genoeg wordt het belang van diepe kennisverwerving ingeruild voor schimmige competenties.

In het tweede domein worden culturele en sociale waarden met elkaar gedeeld.  Er wordt verbondenheid gesmeed waarbij ‘outrospectie’ en empathie belangrijk zijn.  Dit Wij-domein is heel moeilijk te meten waardoor beleidsmensen niet graag investeren in dit sociaal cement.  Paradoxaal genoeg hebben veel pedagogische projecten de mond vol van waarden en normen, wellicht omdat dit sociale sausje goed klinkt?

Ten slotte is er ook het IK-domein dat leerlingen ondersteunt bij hun zoektocht naar hun existentie. Hier wordt de ontwikkeling van creativiteit, integriteit en authenticiteit aangemoedigd. Het instrumentele onderwijs heeft hier weinig aandacht voor en hecht meer belang aan het ontwikkelen van het aangeboren talent van de leerling.  In deze instrumentele visie wordt de leerling verengd tot een ding met één welbepaalde functie, zoals een koffiezet.  We moeten leerlingen vooral uitdagen om verder te gaan dan waarvoor ze in de wieg gelegd zouden zijn.  Alleen zo helpen we hen bij hun existentiële survivaltocht op zoek naar “het waartoe ze geboren zijn”.  Later komen ze er wel achter dat ze zichzelf hiertoe keer op keer opnieuw zullen moeten uitvinden. Maar alles op zijn tijd.

De drie domeinen verhouden zich in een spanningsveld tot elkaar.  Goed onderwijs probeert de drie domeinen in een soort venndiagram met elkaar te verbinden. Maar -en hier wringt het schoentje: deze verbinding vraagt ruimte om te mogen experimenteren en te oefenen, want de uitkomst ligt niet vast. “Education is a beautiful risk”, zegt de hoogleraar G. Biesta.

Daarom moet de school als markt plaats maken voor de school als speelplaats.  Op een markt wordt er gekocht en verkocht, afgedongen, verleid, misleid en met de ellebogen gewerkt, op zoek naar meer en groter en dit allemaal voor de financiële winst.  Iedere fout wordt genadeloos afgestraft.  Op de speelplaats daarentegen wordt er gespeeld, geoefend, gewonnen en verloren, maar niet voor de financiële winst, wel voor de leerwinst. Op de speelplaats wordt er gezocht naar de juiste inhoud, verhouding en houding. Maar ook niet zonder risico, want je kan op de speelplaats ook op je gezicht gaan, achterblijven of uitgesloten worden.  Dankzij betrokken leraren “blijft het allemaal om te spelen”, of beter gezegd: om te oefenen.  Hierbij worden fouten verwelkomd als een kans om iets bij te leren.  Hiertoe zijn geen coaches of facilitators nodig, wel passionele leerkrachten.  Ze zien het als hun missie om de leerlingen in te wijden in de wereld van gisteren en vandaag om ze zo uit te nodigen de wereld van morgen mee vorm te geven.  Daarom zijn goede leerkrachten geen buiksprekers, maar  excellente vaklui, boeiende verhalenvertellers en authentieke kunstenaars.

Geef ons alsjeblieft onze speelplaats terug en dwing ons niet om de school te versmallen tot een beursvloer.  We willen jullie (klein)kinderen immers niet opleiden tot radertjes in een productieproces.  We willen ze vormen in wetenschap en cultuur.  Maar we willen ze vooral zin doen krijgen in de wereld van gisteren en van vandaag  zodat zij op hun beurt de wereld van morgen met veel liefde kunnen beter maken.   Wedden dat ze nog liever naar school zullen komen?

Ph. Brinckman, lid van het directieteam van het Sint-Jozefcollege in Turnhout.