De leerling centraal in het onderwijs? Grenzen van personalisering (Acco, 2017)

Leerling centraal: personalisering van het leren, open leertrajecten ..

Van normalisering – algemene normen- naar personalisering, van school naar leeromgeving, van disciplineren naar monitoren- van leerkracht naar coach   = verdere ont-scholing van het onderwijs = minder vormend onderwijs

Maarten Simons , Jan Masschelein (prof. pedagogiek KU Leuven)

Voorstelling van het boek

De kerngedachte in het boek luidt: "De uitdaging is duidelijk: de leerling meer centraal plaatsen komt heel vaak neer op een minder centrale plaats van de school. Maar, zo vragen de auteurs zich af, wat als dat ‘ont-scholen’ niet in het belang van de leerling is? Wat als dat ‘ont-scholen’ de  vorming, vrijheid, gelijkheid in het gedrang brengt?" Nu in recente bijdragen over nieuwe eindtermen en leerplannen vooral gepleit wordt voor leerlinggericht, ontwikkelingsgericht & constructivistisch onderwijs en voor open leertrajecten en leerplannen lijkt zo'n stellingname meer dan welkom. Zelf schreven we de voorbije jaren veel bijdragen over de ont-scholing van het onderwijs (zie o.a. Onderwijskrant nr. 140 op www.onderwijskrant.be)

 Kaft: “De leerling meer centraal plaatsen in het onderwijs is sinds lang een bezorgdheid van leraars en pedagogen. Vandaag is het ook een aandachtspunt van beleidsmakers. Verschillende ontwikkelingen getuigen daarvan: onderwijs op maat, leerlinggericht onderwijs en gepersonaliseerde leerpaden, open leertrajecten …  Niet alleen onderwijskundige motieven liggen aan de basis van de centrale plaats die de leerling vandaag krijgt in ons onderwijs. Op de voorgrond staan ook overwegingen over efficiëntie, effectiviteit en maximale inzetbaarheid van elk individu. Die motieven zijn het symptoom van fundamentele verschuivingen: van een onderwijsinstelling naar een leeromgeving, van disciplineren naar monitoren, van normalisering –algemene normen- naar personalisering.”

Aan de hand van pedagogische toetsstenen onderzoekt dit boek de grenzen van personalisering in het onderwijs. De kernvraag daarbij is: wat is het effect op vrijheid en gelijkheid, op vorming en, vooral, op de school? De uitdaging is duidelijk: de leerling meer centraal plaatsen komt heel vaak neer op een minder centrale plaats van de school.

Het boek is:

Interview met auteurs

We lazen in Brandpunt (COC-vakblad)  een uitgebreid interview van Goele Cornelissen &Riet Nackom met de auteurs van dit boek   in Brandpunt, oktober 2017. We citeren & omschrijven de belangrijkste uitspraken van de auteurs.  

1  Eigenheid van school en schools leren in het gedrang: ont-scholing

 “Wat ons opvalt in het hele debat over het centraal stellen van de leerling,  van het gepersonaliseerd leren en van open leertrajecten  is dat men nauwelijks de vraag stelt naar de eigenheid van de school en het schools leren. We proberen in ons boek  duidelijk te maken dat  het schoolse  leren iets heel specifiek is.   Je hebt daarnaast nog verschillende vormen van leren – socialisatie, ontwikkeling, het meester-gezel systeem. Maar er is wel  iets eigens aan de schoolse vorm én die is volgens ons het verdedigen waard. We  willen laten zien dat een doorgedreven focus op leerling gecentreerde en gepersonaliseerde vormen van leren,  niet alleen leidt tot een soort ont-scholing, maar wellicht ook niet in het belang is van de leerling zelf. “

2.Leerlingen meer aangesproken vanuit hun verschillen, dan vanuit wat ze onderling gemeen hebben en niet vanuit algemene normen

Een fenomeen dat samengaat met het nastreven van doorgedreven vormen van personalisering , is dat we er meer en meer van uitgaan dat leerlingen meer moeten aangesproken worden vanuit hun verschillen dan vanuit wat  ze onderling gemeen hebben. Sterker nog, het recht op verschil en personalisering van het leerproces wordt steeds meer opgeëist. ‘Mijn verschil moet in rekening worden gebracht’, ‘ik wil op alle vlakken dat er met mijn persoon, met mijn identiteit rekening wordt gehouden.’

Natuurlijk zijn er de individuele verschillen tussen de leerlingen, maar op school is een leerling  toch in de eerste plaats een leerling binnen de klasgroep.  Waar die eis tot gepersonaliseerde aanpak van de leerling niet ingelost wordt, stuit men geregeld op een sterke ervaring van onrecht dat de individuele leerling wordt aangedaan.  Dit leidt niet zelden ook tot conflicten die juridisch worden beslecht. Ook dat is iets waar leraren  momenteel vaker mee geconfronteerd worden.

De auteur wijzen in punt 4 ook op het feit dat een leerling meer en meer bekeken wordt als een individuele klant-consument met specifieke eisen. Ook dit is een uiting van het centraal stellen van de individuele leerling en van zijn individuele verlangens en behoeften.   

2.       Open leertrajecten,  platformen, learning parks …

Als je kijkt naar de voorstelling van de scholen van de toekomst, dan zijn dat vaak geen echte scholen meer die in een beperkte tijd en op een bepaalde plaats een gezamenlijk & vast curriculum afwerken,  maar  fablabs of platformen en open leertrajecten die zichzelf  presenteren als een plaats waar de innovatieve en creatieve vermogens van de leerling aangesproken worden – en in die zin ook wat hen uniek of verschillend maakt (cf. ook voorstelling van de school in ‘Vlaanderen 2050’ als ‘learning park’) Natuurlijk kinkt dit in zekere zin  aantrekkelijk  omdat de associatie met de creativiteit een soort individuele vrijheid of bevrijding van opgelegde en gemeenschappelijke normen en van het gezamenlijk leren en optrekken binnen de klasgroep suggereert.

3.       Haaks op kenmerken van typisch  schools leren

“Het institutionele perspectief dat vandaag ook sterk aanwezig is (in traktaten over het onderwijs van de toekomst) gaat ervan uit dat de manier waarop we vandaag het onderwijs  organiseren, namelijk gezamenlijk leren binnen een vastgelegde tijd en plaats – de school als instelling – niet meer van deze tijd is. “ Op de kaft lezen we: “De auteurs hebben het over fundamentele verschuivingen: van een onderwijsinstelling naar een leeromgeving, van disciplineren naar monitoren, van normalisering –algemene normen - naar personalisering.”

“Dat jonge mensen op school leerling kunnen zijn, heeft  onder meer te maken met het klassikaal organiseren van het leren. De vorm, waarbij jonge mensen op een bepaalde manier samengebracht worden, maakt dat een leraar altijd tot op een zekere hoogte tot iedereen moet spreken. En niet geïndividualiseerd. Het vergroot de kans dat je als leerling wordt aangesproken zoals alle andere, en niet als die speciale leerling die dit wel kan, maar dat niet kan. Waar we zeggen dat het schools leren altijd verbonden is met pedagogische gelijkheid, bedoelen we dat de leraren die de school maken altijd vertrekken van de positieve aanname dat leerlingen in staat zijn ‘om wat voorligt’ te leren. Leraren interveniëren natuurlijk  altijd als er indicaties zijn van het tegendeel. Het ‘niet kunnen‘ is echter nooit het vertrekpunt bij het schools leren.  Ook daarin zit in zekere zin de pedagogische vrijheid – in de zin van het ingaan tegen het te vlug willen vastleggen van een bepaalde bestemming van de leerling.

Het schools leren is  b.v. ook  tijd -en plaatsafhankelijk leren – in een bepaalde tijd en in klas een vastgelegd curriculum leren   en zo onderscheidt het zich ook van open leertrajecten en  kwalificaties. We hebben vandaag inderdaad (technologische) middelen  om onderwijs  op een heel andere wijzen te organiseren die niet langer gebonden zijn aan vastgelegde tijden en plaatsen, maar die flexibel inspelen op de individuele behoeften van de leerlingen. Het (onderwijs)diploma verschuift  zo ook naar (deel-)kwalificaties die niet langer exclusief door onderwijsinstellingen worden uitgereikt. Ook daar zit een heel discours achter dat focust op de leerling die zijn persoonlijke leerresultaten maximaal in rekening wil brengen.

4.       De leerling als individuele klant en koning: dienstverleningsperspectief

Vanuit het diensterleningsperspectief van waaruit de school meer en meer bekeken wordt,   wordt leren ook opgevat als het verlenen van een dienst (aan individuele klanten);  de leerling-klant wordt centraal geplaatst. Van zodra je in een diensterleningssituatie zit, heb je in zekere zin klanten. Van zodra je klanten hebt, heb je zeer specifieke criteria om naar kwaliteit te kijken. Eén criterium is klantvriendelijkheid. In de context van onderwijs wil dat zeggen dat je de leerling centraal plaatst. De klant is koning, en tegenwoordig wil die klant een gepersonaliseerd product. Je ziet dat bijvoorbeeld heel sterk in de beweging naar evaluaties van de leerkrachten en van de school door leerlingen.  Ook daar zie je dus de focus op het centraal plaatsen van de leerling, niet zozeer die wil dat al zijn leerresultaten erkend worden,  maar de leerling die wil dat er rekening wordt gehouden met zijn persoonlijke behoeften.

5.       Individuele talenten van elke leerling benutten: sociaal-economisch perspectief

Ook vanuit sociaal-economisch perspectief (kapitaal, efficiëntie, innovatie, creativiteit) kijkt men  steeds meer naar het onderwijs als een middel om menselijk kapitaal van elke leerling tot ontwikkeling te brengen. Geen enkel talent mag onbenut of onderbenut blijven. Elke leerling waarbij het talent niet tot ontwikkeling wordt gebracht, is economisch verlies. Iedereen en alles moet gemonitord worden en iedereen krijgt een voortdurende feedback om zo efficiënt mogelijk inzetbare leerresultaten te produceren. Scholen en onderwijsinstellingen worden op die manier een soort leerfabrieken.  Wellicht niet meer de industriële leerfabriek waar massaproductie plaatsvond, maar innovatiegerichte labo’s waar gepersonaliseerde producten worden afgeleverd. Het centraal plaatsen van de individuele leerling is hier dan ingegeven door economische motieven. Aan dit perspectief zit natuurlijk ook een sociaal kantje. Er mag geen talent onbenut blijven.

6.       Ont-scholing: minder vorming en en ook soort beperking van vrijheid van de leerling

Zoals gezegd suggereert het actuele pleidooi voor gepersonaliseerd vormen van leren ook een soort  (individuele) vrijheid - een bevrijding van de (algemene) norm. Maar als je bekijkt hoe dat concreet georganiseerd wordt, dan moeten we ons afvragen welk effect dat zal hebben voor de leerlingen.  (Noot: volgens ons is zo’n gepersonaliseerd leren moeilijk te organiseren en wijst veel onderzoek erop dat sterke individualisatie binnen de klas tot niveaudaling leidt).

Zo’n gepersonaliseerd leren beperkt ook vlug de vrijheid van de leerling. Binnen een (radicaal) gepersonaliseerde leeromgeving , wordt ook elke beweging van de leerling getraceerd, gewaardeerd, berekend en verrekend met het oog op optimalisering  van efficiëntie. Je kan als leerling niets doen dat niet meetelt.  Je kan/mag als leerkracht  de leerling ook niets voorleggen waarvan je vermoedt dat hij het niet zal aankunnen.   Wat wij met school-maken en met  pedagogische vrijheid verbinden is binnen sterk gepersonaliseerde voren van leren niet langer mogelijk. 

7.       Schoolse vorming & leerkracht als een soort vrij beroep

Voor het schools leren reserveren we graag de term vorming, schoolse vorming. De school is de plaats waar we de leerlingen middelen aanreiken om zelf vorm te geven aan de toekomst. Om een concreet voorbeeld te geven: de school is niet de plaats om onze moedertaal te leren, maar wel om de grammatica van de moedertaal te leren, om te leren lezen en schrijven.  Het gaat erom leerlingen geletterd te maken in een bepaald vak of beroep. Het gaat  om het aanreiken van middelen om zich tot een vak of een beroep te verhouden, materialenkennis, de uitrusting die je gebruikt om iets te doen, de technieken, de machines, maar  ook om inzicht in de relatie tussen een beroep en de samenleving, de organisatie van economie … Vandaag zeggen bedrijven dat ze zeer specifieke vaardigheden en goed of misschien beter en efficiënter kunnen aanleren dan de school. En wellicht is dat ook zo. Maar de gelegenheid tot vorming ontbreekt er vaak. Op school gaat het om basisvorming, ook in  beroepsgericht onderwijs.

Vakorganisaties, tenminste historisch gezien, waren niet alleen een soort corporatistische bewegingen die de belangen van een bepaalde groep verdedigden, maar vooral ook verenigingen die vaak gesproken hebben in naam van het algemeen belang. Het verdedigen van de school is volgens ons niet alleen het verdedigen van leraren, individueel of in groep, maar dient ook een algemeen belang. De leraar heeft net zoals dat in andere beroepen het geval is, een dubbele zending. We hebben een begrip om dat uit te drukken: ‘vrij beroep’ – dat is overigens iets anders  dan ‘zelfstandige’. Eigen aan vrije beroepen is dat ze een zekere autonomie vragen, maar tegelijk het algemeen belang moeten dienen. Bovendien kennen ze vaak een vorm van zelforganisatie via sterke beroepsverenigingen. Die zelforganisatie beschermt hen tegen de logica van de markt. In tijden waar het onderwijs, net als leraren, niet langer bureaucratisch  door  de overheid wordt aangestuurd en hoe langer hoe meer de instrumenten van de markt gaat overnemen (klantgerichtheid, efficiëntie, enzovoort), denken wij daarom dat het voor de leraar interessant is om het statuut van vrij beroep eens onder de loep te nemen.  Niet om het statuut van de leraar te modelleren naar dat van de advocaat of geneesheer – best niet. Maar om te zoeken naar een statuut dat recht doet aan het leraar-zijn en het school-maken.