Kritiek op grote scholengroepen zoals in VSKO-plan

vanuit hoorzittingen en onderzoeksrapporten

Onderwijskrant 173 (april-mei-juni 2015: deel 5).

Bedenking vooraf:  Op de vergadering van 27 april j.l. met de directeurs en bestuursleden van onze scholengroep bleek heel weinig interesse voor grootschalige scholengroepen zoals in het VSKO-plan van 8 januari j.l.  Ook uit een recente open bevraging bij directeurs lager onderwijs (West-Vlaanderen)  bleek er  weinig enthousiasme voor het VSKO-plan en voor verplichte associaties met het secundair onderwijs.  De kritieken sluiten  aan bij de kritiek op grote scholengroepen tijdens de hoorzittingen van januari 2013 van de onderwijscommissie en in tal van onderzoeksrapporten.

1 Inleiding

Een onderwijsman stuurde me volgende reactie na

een eerste lezing van het VSKO-plan over de bestuurlijke

schaalvergroting (8 januari j.l.): “Ik heb

plaatsvervangende schaamte bij een eerste lezing

van de recente Guimardstraattekst over de bestuurlijke

schaalvergroting. Van de 10 (selectieve)

referenties zijn er 5 van de OESO, 1 referentie

verwijst naar een niet gepubliceerde tekst van ene

Sanneke Bolhuis, 1 naar het regeerakkoord, 1 naar

zichzelf, 1 naar Dirk Van Damme. Verder wordt een

tekst van prof. Geert Devos misbruikt. Ze laten zo

uitschijnen dat hun visie gedragen wordt door de

visie van Geert Devos (pag. 12) terwijl ik zijn tekst

juist meer lees als een waarschuwing tegen bestuurlijke

optimalisatie.”

De VSKO-kopstukken stellen de grote scholengroepen

voor als een evident goednieuwsverhaal.

Dat de door het VSKO vooropgestelde zegeningen

in de praktijk veelal averechts uitvallen, mag niet

geweten zijn. In de VSKO-tekst komen geen rechtstreekse

verwijzingen voor naar de vele publicaties

en rapporten over de nefaste gevolgen van grote

scholengroepen en hun bestuurskoepels. De 10

referenties in het VSKO-plan hebben overigens weinig

te maken met de thematiek van de grote

scholengroepen. Het OESO-rapport waarnaar even

verwezen wordt, is een genuanceerd rapport over

de voor- en nadelen van kleine en grotere scholen,

maar niet van grote scholengroepen. De VSKO-kopstukken

vertellen bij de verwijzing naar Dirk Van

Damme er ook niet bij dat uitgerekend deze OESOexpert

betreurde dat die grote scholengroepen

enkel in het belang waren van het grote katholiek

onderwijsnet. Van Damme wees op een OVSGstudiedag

ook op de gevaren van grote scholengroepen

en van het streven naar 1 officieel net.

In de verwijzing naar een studie van de Gentse prof.

Geert Devos wordt de indruk gewekt dat deze een

grote voorstander is van het VSKO-grootschaligheidproject.

In zijn spreekbeurten en publicaties

over bestuurlijke schaalvergroting besteedt Devos

echter veel meer aandacht aan de gevaren en

valkuilen dan aan mogelijke voordelen.  In een volgende bijdrage

gaan we uitvoerig in op de studie van Devos.

In deze bijdrage  vermelden we een aantal kortere standpunten.

De eerste drie werden geformuleerd op de hoorzittingen

van januari 2013 over het lerarenpact en

de schaalvergroting (zie punt 2). Ook prof. Devos

kreeg het woord op de hoorzitting, maar zijn visie

krijgt uitvoerig aandacht in een volgende bijdrage.

 In punt 2.4 komt de visie van prof. Devos ook al aan bod,

maar in de volgende bijdrage geven we zijn visie uitvoerig weer.  

2 Standpunten tijdens hoorzittingen 2013

2.1 Kritiek van professor Peter Vlerick (UGent)

“Schaalvergroting heeft, althans theoretisch gezien,

een aantal positieve economische effecten, bijvoorbeeld

budgettair. Tegelijk kunnen er evenwel heel

wat minder positieve sociale effecten opduiken. Uit

eerder wetenschappelijk onderzoek en ervaring

weet en vermoedt de spreker dat schaalvergroting

in het onderwijslandschap, om redenen van bestuurlijke

efficiëntie, gepaard kan gaan met een verhoogde

mate van formalisatie of bureaucratisering

(bijvoorbeeld regels, procedures enzovoort), en een

toename van de horizontale complexiteit (bijvoorbeeld

veel scholen,duizenden studenten en honderden

leerkrachtenn, meer personeel) en verticale

complexiteit - meer hiërarchische niveaus.

Dit alles neemt toe, terwijl tegelijk elke school deels

afstand moet doen van de eigen autonomie en cultuur,

met implicaties voor de arbeidscontext van de

leerkrachten en plaatselijke directeurs. De heer Vlerick

vreest dan ook op termijn voor nog meer demotivering

en hij ziet weinig gegadigden om in een

dergelijk “multinational-concept” als CEO op te treden.

2.2 Kritiek van Roland Vermeylen

(zelfstandig HRM-en organisatieconsulent)

“Hoe groter de systemen worden, hoe meer vervreemding

men krijgt. Zelfs in het bedrijfsleven mislukken

niet minder dan zeventig tot tachtig percent

van de fusies. Ze kosten veel geld, en ze slagen

niet vanzelf. Dat moet men beseffen als men in het

onderwijs naar schaalvergroting/associaties streeft.

Fusies zijn altijd heel moeizame processen die nooit

vanzelf gaan. De directeurs van de scholen dreigen

daarbij ook - en wellicht terecht - de buffer te worden

tussen de hogere overheid en de leraren.

Het gevaar bestaat ook dat de directies van grote

scholengroepen gaan denken in economische en

organisatorische wetmatigheden. Wie zal daar nog

zorgen voor het aanstekelijke vuur?

Voor het verhogen van het beleidsvoerend vermogen

vertrekt de nota van een individueel competentieprofiel.

Het dient echter meer te gaan over

groepscompetenties en processen van eigenheid.

Een groep, een beleidsteam, is veel belangrijker

dan een (super)directeur. Als de groep niet meewil,

krijgt de directeur te maken met sabotage of andere

vormen van weerstand.

Met betrekking tot de schaalgrootte, meent ook de

heer Vermeylen dat de corporate spirit op zeer grote

schaal niet mogelijk is. Hij kleurt die gedachte met

voorbeelden van wat decanen en rectoren van de

Ierse universiteit tijdens een sessie tekenden bij de

vraag om te tekenen hoe ze zich voelden. Iemand

tekende een enorm huis met een grote voordeur en

piepkleine achterdeur en stelde dat zijn leven erin

bestond via de grote deur binnen te komen maar

vooral te weten dat bij te grote druk er een kleine

ontsnappingsmogelijkheid was. Iemand anders tekende

het achterwerk van een olifant en liep

erachter met een schepje dat veel te klein was om

de grote uitwerpselen op te ruimen. Als directeur

voelde hij zich als iemand die continu achter de

drollen aanliep zonder ze de baas te kunnen. Dat is

het gevolg van te grote systemen.“

Reactie van prof. Boudewijn Bouckaert (voorzitter

onderwijscommissie): “Bij de schoolgrootte is er

sprake van een brutale schaalvergroting van de

scholen. De top zou dan volgens de heer Vermeylen

alleen nog oog hebben voor relatief abstracte

en kwantificeerbare elementen, wat uitmondt

in vervreemding van de basis. Voor de heer

Bouckaert lijkt het vooral van belang dat de corporate

spirit aanwezig is en blijft, met name dat men

zich goed voelt als de school het goed doet, dat een

leerkracht zich met de school identificeert. Er leeft

een grote vrees dat een schaalvergroting juist dat

groepsgevoel nog meer zal afbouwen.”

2.3 Kritiek van Peter Verleg

In de nota over schaalvergroting leest Peter Verleg,

ex-directeur, dat scholenassociaties/scholengroepen

wenselijk zijn. Operaties van schaalvergroting

zijn echter vaak moeilijk te managen, zowel

financieel als bestuurlijk. De menselijke maat verdwijnt.

Daarom is men in Nederland momenteel

bezig grote fusies ongedaan te maken.

Hij is het ermee eens dat er aandacht moet worden

besteed aan het beleidsvoerend vermogen van de

scholen. Hij waarschuwt echter voor een te formele

bureaucratische structuur. Verleg hecht meer belang

aan het vergroten van de autonomie van de

scholen en van de professionaliteit van de leerkracht.

Het is volgens de heer Verleg ook niet aantoonbaar

dat schaalvergroting leidt tot de gewenste kwaliteitsverbetering.

Ook een betere financiële sturing is niet

aantoonbaar. Bij hele grote associaties wordt juist

duidelijk dat de verhouding tussen wat naar het

primaire proces gaat en de overhead volkomen uit

balans is.

Schaalvergroting kan in bepaalde gevallen nodig

zijn, maar het blijft dan voor de spreker zeer de

vraag of dat tot fusies moet leiden. Hij ziet meer in

wat hij het Rabobankconcept noemt, met b.v. een

rist scholen die autonoom blijven en met centraal

een vorm van coöperatieve aansturing. Fusies

slorpen veel tijd en energie op en brengen niet wat

men ervan verwacht, stelt hij, zeker niet in een tijd

waarin men snakt naar erkenning en dichter staan

bij de samenleving, gezien worden en vertrouwen

krijgen en geven. De samenleving in al zijn economiseringsprocessen

heeft volgens de heer Verleg te

weinig aandacht voor de burgers en staat te ver van

alles af.” Pragmatische samenwerking zoals binnen

de scholengemeenschappen is inderdaad nog heel

iets anders dan fusies.

2.4 Prof. Geert Devos: risico's grootschalige scholengroepen:

rondetafelconferentie 14 maart 2014

Op de rondetafelconferentie “Bigger schools, better

governance?” somde prof. Geert Devos volgende

risico’s van grote scholengroepen en schoolbesturen

op ( 14 maart ’14, Brussel, OVSG & vleva):

(a) Alienation (vervreemding) of board, schools,

parents and students.

(b) Law of Michels: The iron law of oligarchy states

that all forms of organization, regardless of how

democratic they may be at the start, will eventually

and inevitably develop oligarchic tendencies, thus

making true democracy practically and theoretically

impossible, especially in large groups and complex

organizations. The relative structural fluidity in a

small-scale democracy succumbs to social viscosity

in a large-scale-organization. According to the

‘iron law’ of Michels democracy and large-scale

organization are incompatible.

(c) Risk of professionalization: ‘permanent’ governors

(for life): guarantee of competence?

(d) Who controls the school board?

(e) Organizations keep people busy: meer taaklast

(f) More difficult personnel policy: vervreemding

(g) Governability: moeilijk bij grote aantallen

(h) Complexity: de complexiteit vergroot b.v. bij

‘association primary and secondary schools: different

policy in personnel and pedagogy. What is right

for secondary is not always right for primary.

In wat volgt putten we uit een andere publicatie van

prof. Devos: ‘Bestuurlijke schaalvergroting: opportuniteit

of bureaucratische valkuil?’ (Tekst op website

UGent). We voegen er wat commentaar aan toe.

3 Rapport Dijsselbloem (2008) over

nefaste gevolgen grote scholengroepen

In het rapport-Dijsselbloem (2008) van de Nederlandse

parlementaire onderzoekscommissie en

tijdens het erbij aansluitend debat werd veel aandacht

besteed aan de nefaste gevolgen van een

van de belangrijkste hervormingen in het voortgezet