Opvoeder/leerkracht als deskundige en gezagsvolle gids:

            versus visie Kinderrechtencommissaris en minister Vanderpoorten

                                                                  Raf Feys (bijdrage  uit Onderwijskrant nr. 128 febr. 2004)

1          Inleiding en overzicht

1. 'Le grand retour de l'autorité'

   en van de 'leerschool'

    

   Voor de Franse onderwijsministers Ferry en Dacros is het herstel van het prestige en het gezag van de 'leer'school en van de leerkrachten prioriteit nummer 1. Dit standpunt sluit aan bij het thema 'L'autorité en panne'

   van een recent colloquium aan de universiteit Aix-Marseille. Ook de Duitse filosoof Peter Sloterdijk  hield onlangs een pleidooi voor het herstel van gezag en opvoeding: "Onze cultuur is de afgelopen decennia meer veranderd dan in de duizenden jaren daarvoor. Dat komt doordat we onze kennis en cultuur niet meer doorgeven aan de volgende generatie. Alles wat we cultuur noemen, vindt haar wortels in het doorgeven van waarden en kennis aan een nieuwe generatie. Dat is geen communicatie die horizontaal en symmetrisch is. Transmissie is verticaal en asymmetrisch. Maar wij kunnen/mogen niet meer doorgeven, omdat we geen zonen, dochters of leerlingen meer hebben. Zelfs kinderen zijn klanten geworden van hun docenten. Ze eisen voor zichzelf het recht op om verveeld te zijn, en het recht vermaakt te worden. We zijn allemaal wezen. Vaderloos' …" (Trouw, 28.11.2003, opgetekend door Yoram Stein).  Deze oproepen en aanklachten staan in schril contrast met recente uitspraken en campagnes over de rechten van het kind vanwege het Kinderrechtensecretariaat en met  de vele pogingen van minister Vanderpoorten om de leerlingen op een piedéstal te plaatsen en in de watten te leggen.

    

   In het radiodebat 'Le grand retour de l'autorité' werd o.a. geponeerd dat in het Kinderrechtenverdrag (1998) aan het kind ten onrechte een statuut van volwassene en volwaardige burger toegekend werd, dat niet verenigbaar is met het moreel en intellectueel gezag van opvoeders en leerkrachten (France 5 van 3.10.03, Internet). Inderdaad. N.a.v. de recente publicatie 'Kom je dat thuis eens vertellen'? beweert Kinderrechtencommissaris Ankie Vdk dat de ouders en leerkrachten niet langer meer als een deskundige gids mogen optreden. Ze pleit er opnieuw voor een onderhandelingshuishouding en voor symmetrische relaties tussen opvoeders en kinderen; en dit allemaal op basis van het Kinderrechtenverdrag. Ook op recente studiedagen over de rechten van het kind kwam het o.i. belangrijkste kinderrecht – het recht op deskundige en gezagsvolle opvoeders/leerkrachten – niet eens aan bod, maar wel de visie van Ankie Vdk en co en pleidooien voor een 'machtsvrije participatiepedagogiek'.

    

   Minister Vanderpoorten krijgt geregeld de kritiek dat ze het gezag van de school en van de leerkrachten ondermijnt.  'Leerkrachten mogen niet langer vooraan in klas staan', zo klinkt haar parool (DS, 1.09.01). Enkele recente voorbeelden. Marleen Vdp stelde in haar campagne over 'onderwijs en ondernemingszin' dat ze alle heil verwacht van het ervaringsgericht ontplooiingsmodel à la Laevers waarbij de zelfsturing centraal staat (zie bijdrage over 'ondernemingszin'). Met haar 'flexibilisering' van het hoger onderwijs zal ze studenten nog meer in de watten leggen. Binnen haar participatiedecreet beschouwt ze de leerlingen binnen de 'schoolraad' als even belangrijke participanten als de leerkrachten en de directie; dit kadert binnen het model van de gezagsvrije participatiepedagogiek.

    

   1.2          Overzicht bijdrage

    

   Mag een opvoeder/leerkracht nog als een deskundige gids optreden? In punt 2 staan we stil bij uitspraken van Ankie VdK over de rechten van het kind en bij de kritiek hierop vanwege Misjoe Verleyen (KNACK), Ph. Béague en L. Doms. De sacralisering van het kind komt volgens hen neer op de ontkenning van het recht op opvoeding. In punt 3 betwisten een aantal opvoedkundigen en filosofen (Masschelein, Simons, Arendt, van Crombrugge) dat autonomie en vrijheid van de kinderen a priori gegeven is en dat leerlingen zelf beslissen wat ze (willen) leren en hun kennis kunnen construeren. Ze pleiten voor een leerkracht als een soort Mozesfiguur en voor cultuuroverdracht. In punt 5 'Confronteren met regels: rigoureus en soepel' hebben we het over de soorten 'regels' op school en over het tegelijk rigoureus en soepel omgaan ermee.

    

   In een pleidooi voor een copernicaanse revolutie in een bijlage betreurt professor J.F. Mattéi dat de 'moderne' pedagogiek de 5 belangrijkste begrippen van de onderwijsgrammatica negeert en door alternatieve termen vervangt: lerende i.p.v. leerling, begeleider i.p.v. meester, leerling centaal i.p.v. kennis centraal,  learning by doing i.p.v. diepgaande reflectie, zelfontplooiing i.p.v. e-ducatie: uitleiden uit ego-wereldje in de richting van de wereld en de cultuur.

    

1. Opvoeder: (g)een deskundige gids

    

   2.1          Visie van Ankie VdK

    

   N.a.v. de publicatie 'Kom je dat thuis eens vertellen'? (Acco, 2003) schrijft kinderrechtencommissaris Ankie Vandekerckhove dat de ouders en leerkrachten niet langer meer als een deskundige gids mogen optreden, maar enkel als een onderhandelende coach. Ouders worden 'aangespoord om de toegeëigende gidsopdracht van een vaststaand parcours los te laten en zichzelf te profileren als een coach van een gezamenlijke verkenningstocht'. Dit sluit aan bij haar keuze voor de zgn. 'onderhandelingsopvoeding' en voor 'symmetrische relaties'. In september 2002 lanceerde Ankie Vdk al de 'Megafoon- en oortjescampagne' tegen de zgn. bevelshuishouding.

    

   Paradoxaal genoeg wil ze tegelijk dat de overheid en het kinderrechtencommissariaat de rol van deskundige gids op zich nemen: ze moeten de 'onzekere' ouders en de kinderen begeleiden. Op een recente studienamiddag pleitte ze voor een sterke toename van de overheidstussenkomsten inzake opvoeding. De overheid moet via campagnes het pedagogisch optreden van de ouders ondersteunen en sturen en de kinderen moeten via overheidscampagnes ervaren dat hun dagelijkse zorgen door iedereen herkend worden (cf. De Bond ,21.11.03). De Jongerenjaarkrant van het commissariaat informeert de jongeren nu al rechtstreeks over hun rechten.

    

   1. Kritiek van Misjoe Verleyen

       

      KNACK-redactrice Misjoe Verleyen neemt aanstoot aan het vermanende vingertje van Ankie VdK en aan haar gevaarlijke visie op opvoeding en onderwijs. Ze schreef hierover een kritisch stukje 'Volg de gids', KNACK, 5 november 2003). We citeren even Misjoe Verleyen.  "Er bestaat volgens Ankie VdK een levensgroot probleem in de Vlaamse gezinnen: kinderen hebben te weinig inspraak. Hun ouders leggen nog steeds grotendeels de regels vast en eisen dat die ook gevolgd worden. Dat is het probleem. Tenminste, volgens kinderrechtencommissaris Ankie Vandekerckhove. Zij kreeg in 1997 van het Vlaams parlement de opdracht om te waken over het Kinderrechtenverdrag. Dus als zij signaleert dat er wat misloopt, dan moeten we dat ernstig nemen. En het is ernstig, zo lezen we in de samenvatting van het boek 'Kom je dat thuis eens vertellen?' die op de website van het kinderrechtencommissariaat staat. Dat boek is bedoeld voor de 'opvoedingsonzekere ouder', want 'ongeveer de helft van de ouders vindt het ouderschap moeilijker dan gedacht'.

       

      In plaats van dat toe te juichen, wordt er fijntjes op gewezen dat ouders zich nog steeds gedragen als 'deskundige gidsen' in plaats van als 'coaches'. Als we goed lezen, heeft coaching alles te maken met 'een democratische opvoedingsstijl' die niet in alle gezinnen even sterk aanwezig is'. want ouders (o schande) gaan ervan uit dat hun kinderen 'nog-niet-bekwaam-genoeg' zijn. Met andere woorden: nog wat opvoeding kunnen gebruiken. Blijkbaar mag dat niet vanuit het Kinderrechtenverdrag. Hoewel het niet zo is dat het 'verdrag daarmee ouders en kinderen tegen elkaar opzet'. Vanzelf niet. Ouders worden alleen 'aangespoord om de toegeëigende gidsopdracht van een vaststaand parcours los te laten en zichzelf te profileren als een coach van een gezamenlijke verkenningstocht'. In volle interactie: zowel ouders als kinderen zijn coaches voor elkaar. Eigenlijk was dat toch wat Dexia wilde, Kinderen onderhandelen met hun ouders over de hoeveelheid zakgeld en sluiten meteen – vol respect voor elkaar – een contract af. Democratischer kan niet.

       

      Jammer alleen dat vorige week een groep wetenschappers van de Universiteit van Gent aan de alarmbel trok. Er komen namelijk steeds meer kinderen die zich niet aan de regels houden en 'asociaal' gedrag vertonen. We vinden ze nu al in de kleuterscholen. De remedie? Ouders moeten duidelijke regels stellen en daar niet van afwijken. Nu heet dat in het woordenboek gewoon opvoeden. Daar dienen ouders toch voor? Om kinderen en jonge mensen te leren dat een maatschappij (en een gezin) maar kan draaien als iedereen de regels respecteert."

       

      2.3          Ph. Béague: recht op opvoeding

       

      Ook de psycholoog Philippe Béague, voorzitter van de Stichting Françoise Dalto, wees onlangs op de absurde en nefaste interpretatie van kinderrechten (à la Ankie Vdk) die steeds meer veld wint. Het recht op opvoeding en op leidinggevende opvoeders wordt in naam van de kinderrechten voortdurend in vraag gesteld en dat maakt de opvoeders heel onzeker, waardoor ze b.v. steeds minder grenzen durven stellen. Veel gedragsproblemen bij jongeren zijn volgens hem daarvan het gevolg. Ph. Béague, gespecialiseerd in ouder-kindrelaties, ondervindt dagelijks dat ouders onzeker zijn over de opvoeding van hun kinderen. 'Zij streven maar één ding na, het geluk van hun kind maar het blijkt dat ze daardoor hun kinderen steeds minder grenzen durven stellen' (De Morgen, 21.11.03, p.5).

       

      De verkeerde interpretatie van respect voor kind en kinderrechten heeft volgens Béague het perverse gevolg dat kinderen nu verwend worden en als minivolwassenen gezien worden. Het probleem daarmee is 'dat zo'n kinderen later totaal niet voorbereid zijn op de beperkingen van het echte leven. Steeds meer jongeren hebben daar een probleem mee omdat hun ouders hen nauwelijks grenzen opgelegd hebben. Dat worden ongelukkige volwassenen. … Het opleggen van structuur betekent niet dat men het kind onderdrukt, integendeel. Zo leert een kind hoe het gelukkig kan zijn ondanks zijn beperkingen. … Echt respect voor kinderen is hen kind laten zijn en hen dus niet zomaar vrijlaten. Natuurlijk hebben zij recht op een mening, maar ouders hebben ook het recht om daar compleet tegen in te gaan. Opgevoed worden is ook een kinderrecht.' Ook de bedrijven spelen volgens hem in op de voorstelling van het kind als mini-volwassene, met allerlei miniversies van zaken voor volwassenen. De Gentse prof. P. Verhaeghe stelde enkele maanden geleden dat ouders en opvoeders meer duidelijke regels moeten stellen en daar niet mogen van afwijken; een opvoeder is volgens hem niet zomaar een onderhandelende coach (zie O.Krant nr. 124).

       

      2.4 Ankie Vdk en overheid als gids: staatspedagogiek

       

      In een lezersbrief ('Kinderrechten', KNACK, 19.11.03) vond Ludo Dom de reactie van Misjoe Verleyen een goede aanleiding om het onderwerp 'opvoeding en kinderrechten' uitgebreider aan bod te brengen. De discussie zou ook moeten gaan over de wenselijkheid dat de overheid zich – via b.v. de kinderrechtencommissaris – in sterke mate mengt in de materie 'opvoeding'. Zelf vindt hij dat een verkeerde zaak. De actieradius van het commissariaat moet veel strikter omlijnd worden; en dan nog zal men niet kunnen voorkomen dat de standpunten van Ankie inzake kinderrechten vaak lijnrecht zullen ingaan tegen deze van haar Franstalige collega Claude Lelièvre.

       

      Verder neemt Ludo Dom aanstoot aan de doorgedreven psychologisering van de invloed van de opvoedingsrelatie voor het zelfbeeld en de relationele vaardigheden van je kind. Hieromtrent lezen we verder: "Mijn stelling is dat als de ouder ruimte geeft aan zijn 'innerlijk weten' en vertrouwen heeft in zijn 'maturiteit', hij de opvoeding van zijn kind in goede banen zal leiden. De aanbevelingen van Ankie Vandekerckhove in de stijl van 'gaan coachen' en 'kinderen bekwamer achten', vinden hun oorsprong in veralgemeningen en hebben als effect dat er meer vanuit het hoofd dan vanuit de buik wordt opgevoed, met vervreemding tot gevolg. Deze aanbevelingen stemmen niet overeen met de realiteit van hier en nu." Ludo Dom vindt verder dat de kinderrechtencommissaris over het hoofd ziet "dat de relatie ouders-kind onder invloed van maatschappelijke verschuivingen op het vlak van rollen, waarden en normen, sterk geëvolueerd is." Zo leert een onderzoek dat 'In Petto' uitvoerde dat jongeren tussen dertien en achttien jaar gemiddeld hun ouders 7,68 op 10 geven. Voor jongeren die in een kritische levensfase verkeren is dit opvallend veel. Ankie VdK wekt te vlug de indruk dat we in het gezin en op school nog leven in een bevelshuishouding.

       

      3          E-ducatie versus gezagsvrije

                  participatiepedagogiek

       

1. Leerkracht als gids versus

   gezagsvrije participatie-pedagogiek

    

   Volgens de zgn. 'gezagsvrije participatie-pedagogiek'  (Berding, De Winter, Dewey …) zijn opvoeding en onderwijs geenszins een kwestie zijn van cultuurinitiatie o.l.v. van een deskundige gids, maar wel van een collectief onderhandelings- en zoekproces waarin alle betrokkenen - ook de leerlingen –  mee gestalte geven aan de invulling van het opvoedings- en/of onderwijsgebeuren en als volwaardige en symmetrische participanten functioneren. Vooraf wordt weinig of niets vastgelegd en de betrokken actoren bepalen gezamenlijk wat er moet gebeuren binnen de gezamenlijke verkenningstocht.

    

   De Leuvense professoren Masschelein en Simons stellen in hun boek 'Globale immuniteit' (Acco, 2003) dat de pedagogische relatie niet zomaar mag omschreven worden in termen van 'onderhandelen' en sluiten van zakelijke 'overeenkomsten'. Bij het onderhandelingsmodel worden de regels via geven en nemen vastgelegd tussen 'gelijke' partijen. Dit lijkt op een eerste gezicht kindvriendelijk en democratisch, er is echter bij het onderhandelen geen gemeenschappelijk belang, het gaat vooral om conflictvermijding en verzoening van tegengestelde belangen.

    

   De relatie tussen opvoeders en opvoedelingen is ook geen symmetrische relatie en de leerling/opvoedeling is niet zomaar een zelfstandige ondernemer die zichzelf stuurt. In een symmetrische relatie wordt verondersteld, aldus Masschelein en Simons, dat de autonomie en vrijheid van de leerlingen a priori gegeven is en dat ze zelf beslissen wat ze (willen) kennen, wat ze (willen) leren. Men houdt geen rekening met de realiteit van het kind als  opvoedeling en infans dat de opvoeders en leerkrachten oproept hun verantwoordelijkheid en leiding op te nemen. In die zin heeft echte opvoeding altijd te maken met een bepaalde vorm van 'overdracht' van kennis en waarden, het aanleren van de taal aan een infans dat de taal nog niet beheerst.

    

   Veel opvoedkundigen beklemtonen opnieuw de plaatsvervangende verantwoordelijkheid van de opvoeder. Deze is niet gericht op de belangen van de opvoeder, maar op een 'gemeenschappelijk' doel: de opvoeding zelf.  In de 'klassieke' visie mogen en moeten opvoeders de kinderen met voldoende structuur en regels confronteren; het gaat niet zozeer om het verzoenen en afwegen van de tegenstrijdige belangen in een permanent en energieverslindend onderhandelingsproces. E-ducatie betekent voor hen het kind wegvoeren uit het eigen beperkt wereldje, de straat op, de wereld in. Leerkrachten zetten leerlingen/studenten aan tot nadenken over de manier waarop zij met de wereld en anderen willen omgaan en zijn hierbij deskundige en gezagsvolle gidsen. De Gentse pedagoog Hans van Crombrugge omschreef dit op een Dialoogdag van DIROO aldus: "het gaat bij e-ducatie om het uit-leiden van de kinderen uit hun gewone dagelijkse leven. Een leraar is eigenlijk een soort Mozesfiguur".

    

2. De wereld presenteren

   = cultuuroverdracht

    

   Volgens de joodse filosofe Hannah Arendt heeft de kern van de pedagogische opdracht alles te maken met de intergeneratieve en maatschappelijke verantwoordelijkheid van de opvoeders. Hierbij staat het begrip 'nataliteit'–  het vermogen opnieuw te beginnen– centraal. Onder 'nataliteit' verstaat Arendt het door maatschappelijk handelen en spreken binnentreden in de wereld, een tweede geboorte waarin we zelf verantwoordelijkheid voor de al bestaande wereld opnemen. Het gaat bij het maatschappelijke en politiek handelen om het participeren in een te delen wereld die steeds opnieuw gesticht moet worden, niet het minst door een nieuwe generatie die in al haar verscheidenheid - steeds weer opnieuw - aantreedt.

    

   Nataliteit of ‘het vermogen tot sociaal handelen’ komt pas tot ontplooiing als de volwassene zich tegenover het kind plaatst en het kind de wereld laat zien. We schenken onze kinderen het leven, maar we moeten ze als opvoeder ook nog 'ter wereld brengen', we moeten de jongere generatie inleiden in de wereld en ze oproepen tot sociaal handelen. In publicaties van de jaren zestig betreurde Arendt al dat de volwassenen in toenemende mate die verantwoordelijkheid ontlopen of zelfs niet meer mogen opnemen. De school is de ruimte bij uitstek tussen het ouderlijk huis en de openbare ruimte die de overgang van familie naar wereld mogelijk maakt en waarin de leerkrachten de wereld presenteren. De leerkrachten bepalen grotendeels het menu; zij stellen de wereld voor.

    

   Ook de emancipatorische pedagoog Klaus Mollenhauer beschreef in 1983 de leidinggevende rol in termen van overdracht van kennis en cultuur en (re)presentatie van de werkelijkheid. Bij de reactie van het kind op dat aanbod gaat het niet enkel om nabootsingen; leerkrachten werken vaak met  probleemstellingen die het kind door zijn eigen geestelijke activiteit moet helpen oplossen. In en via zo'n activiteiten bereikt het kind meer zelfstandigheid, vrijheid en identiteit (Vergeten samenhang, Boom Meppel, 1985). De leerkrachten stimuleren de 'nataliteit'  (tweede geboorte) van de leerlingen en  bevorderen aldus hun deelname aan de verdere emancipatie van de wereld. In een relatie van gezag zijn de leerlingen geen concurrenten en tegenstanders, maar medespelers en gesprekspartners. Onder leiding van leerkrachten (meesters) kunnen de kinderen zelf ooit meesterschap verwerven en op hun beurt doorgeven

3. 
   

4. .'Confrontatie met regels': rigoureus en soepel 

1. Naast kennisoverdracht is het confronteren met regels een specifieke vorm van gezagsvol optreden dat  ingaat tegen het gezagsvrije participatiemodel. Op vandaag beklemtonen velen opnieuw dat de confrontatie met regels een belangrijk kenmerk is binnen het optreden van ouders en leerkrachten. Ook volgens de Canadese prof. Denis Jeffrey blijven de leerkrachten, de directies, de schoolbesturen, de schoolraad, de wetgever … gezagsfiguren die de gemeenschappelijke normen aanwijzen, de sociale en persoonlijke limieten die gunstig zijn voor de ontwikkeling van de leerlingen. We verwijzen hier naar de bijdrage van Denis Jeffrey in O.Krant nr. 124.

    

   Als opvoeders en leerkrachten voortdurend onderhandelen als gelijke partners worden de kinderen niet op een adequate wijze geconfronteerd met gemeenschappelijke regels en waarden. Maar ook het werken met blinde en starre bevelen biedt geen alternatief. Niet enkel het feit dat opvoeders de kinderen moeten inleiden in regels en de regels doen respecteren is belangrijk, maar ook de wijze waarop ze ermee omgaan. Het gaat niet om een soort blinde bevelshuishouding. In het boek ‘Hoezo pedagogisch?' wordt het belang beklemtoond van het leren van regels én vooral ook van de wijze waarop die geleerd worden en hoe een opvoeder ermee omspringt. ('Hoezo pedagogisch' van E.A. Godot – schuilnaam voor groep pedagogen, o.a. de Leuvense prof. P. Smeyers; zie bespreking elders in dit nummer.)

    

   Een leerkracht moet zich volgens Godot enerzijds rigoureus houden aan de regels, maar ze anderzijds soepel en intuïtief toepassen. Het inleiden in regels is een wezenlijk aspect van opvoeding, maar het kennen van de regels volstaat niet om te weten wat je als opvoeder moet doen: 'Om te kunnen uitmaken welk gedrag in een gegeven situatie passend of vereist is, zijn allerhande morele gevoeligheden en intuïties vereist die zich niet in regels laten vangen: het vermogen zich in een ander te kunnen verplaatsen, engagement, wilskracht, verbeelding, het vermogen om op een situatie te reflecteren, belangen af te wegen, een morele overtuigingskracht al dan niet uit te oefenen' (p. 50). Het gaat om het soepel toepassen van regels. Kinderen op een goede manier 'inleiden in regels' betekent ook hen geleidelijk aan meer betrekken in de afwegingen die we in het dagelijkse leven maken, hen laten zien met welke waarden en waarheden we leven, van gedachten wisselen daarover en hen wijzen op de onderliggende regels die daarbij in het geding zijn.

    

   In opvoeding en onderwijs kan men dus niet zonder regels. Er zijn vooreerst een aantal opgelegde regels die nodig zijn om een instelling als een school te laten functioneren en die zonder rechtstreekse instemming van de leerlingen zijn vastgelegd door gezagsdragers allerhande: de wetgever, het bestuur en de directie van de school en de leerkrachten. Deze schoolse regels komen niet zomaar via permanente onderhandelingen met de leerlingen tot stand; een deel van die regels zijn overigens collectief  aanvaarde en bekrachtigde regels die door de maatschappij en de overheid aan de scholen zijn opgelegd. Het gaat veelal om regels die niet permanent ter discussie staan en waarbij langetermijn-denken en deskundigheid een belangrijke rol spelen. In dit opzicht kan men ook een school niet vergelijken met een soort democratie waarbij elke betrokken partij over evenveel stemmen beschikt.

   Binnen het kader van die opgelegde regels blijft er echter voldoende ruimte om samen met de leerlingen binnen een school of een klas een aantal regels – vooral leefregels –  af te spreken. Dit laatste gebeurt b.v. in de meeste scholen via leerlingen- en klassenraden. Ook op participatieraden S.O. (of toekomstige schoolraden) kunnen afgevaardigden van de leerlingen occasioneel uitgenodigd worden als adviseurs als het gaat om zaken die hen aanbelangen en waar ze enig zicht op hebben. Hiermee is ook het kader geschetst waarbinnen de inspraak van de leerlingen (L.O. + S.O.) o.i. gesitueerd moet worden.

    

   5          Besluit

    

   Samen met vele anderen betreuren we dat veel opvoeders en leerkrachten hun leidinggevende rol niet meer mogen en/of willen opnemen en dat de leerlingen als gelijke partners aangezien worden. Ook minister Vanderpoorten miskent de rol van de school als overdrager van kennis en cultuur en het specifieke gezagsmandaat van leerkrachten en directie.