Vooraf: in de verkiezingsdebatten komt de geplande invoering van grootschalige scholengroepen en enveloppefinanciering jammer genoeg zelden of nooit ter sprake. Het is nochtans de grootste bedreiging van de kwaliteit van het Vlaams onderwijs.

Grootschalige scholengroepen en eveloppefinanciering: veel meer nadelen dan voordelen  

Rector Rik Torfs: schaalvergroting in het onderwijs leidt veelal tot vervreemding.                                                           

1. Prof. Peter Vlerick: hoorzitting loopbaanpact 17 jan 2013

“Schaalvergroting heeft, theoretisch gezien wellicht een aantal positieve economische effecten, bijvoorbeeld budgettair. Tegelijk kunnen er evenwel heel wat minder positieve sociale effecten opduiken. Uit wetenschappelijk onderzoek en ervaring in de ziekenhuissector waarin schaalvergroting welbekend is, weet de spreker dat schaalvergroting in het onderwijslandschap, om redenen van bestuurlijke efficiëntie, gepaard kan gaan met een verhoogde mate van formalisatie of bureaucratisering (bijvoorbeeld regels, procedures enzovoort), een toename van de horizontale complexiteit (bijvoorbeeld grotere teams of werkeenheden/meerstudenten/meer personeel) en verticale complexiteit (bijvoorbeeld meer hiërarchische niveaus).  Dit alles neemt toe, terwijl tegelijk elke school deels afstand moet doen van de eigen autonomie en cultuur, met implicaties ook voor de arbeidscontext van de leerkrachten (bijvoorbeeld jobvereisten). Prof. Vlerick vreest dan ook op termijn voor nog meer demotivering bij de praktijkmensen. Hij ziet ook weinig gegadigden om in een dergelijk ‘multinational-concept’ als CEO op te treden.”

 2. Prof. Eric Verbist: minder i.p.v. meer pedagogisch leiderschap (dec. 2013)

Volgens minister Smet en het VSKO zal de bestuurlijke schaalvergroting er vooral toe leiden dat de directeurs zich meer kunnen inlaten met hun pedagogische taak. In de praktijk merken we echter precies het omgekeerde.  Prof. Eric Verbist getuigde op een recente VVKBaO-studiedag dat de ervaringen in Nederland met schaalvergroting veelal een omgekeerd effect sorteren (Forum, december 2013, p. 8). We citeren even: “In functie van het takenpakket van de directeur was er inderdaad de verwachting dat de bestuurlijke schaalvergroting voor de directeur een taakverlichting zou meebrengen. Zo zou de directeur zich vooral op het kernproces van het onderwijs kunnen richten: het onderwijsleerproces. Maar bij  het realiseren van de bestuurlijke schaalvergroting liep het evenwel mis. In de praktijk blijkt dat nogal wat grote schoolbesturen zelf voor planlast en werkdruk bij de schooldirecteurs zorgen. Concreet dienen schooldirecteurs toch nog eenzelfde taken-pakket als voorheen in te vullen. Maar directies zelf gaan ook niet steeds vrijuit. Directeurs gingen zich soms meer op administratieve taakgebieden focussen. Proberen ze zo de moeilijkere aspecten van het educatief leiderschap wat te ontvluchten?”

Prof. Verbist concludeerde: “Een structurele ingreep, zoals een bestuurlijke schaalvergroting, is dus geen garantie om het onderwijskundig leiderschap van de directeur meer gewicht te geven.” We voegen er aan toe: het tegendeel is waar. Zelfs de invoering van de scholengemeenschappen had al een negatief effect. Directeurs geven momenteel minder pedagogische leiding, er zijn veel minder klasbezoeken, minder niveaucontrole via door de directeur zelf afgenomen testjes voor spelling, e.d.

 3. Adviesbureau Berenschot: minder i.p.v. meer bestuurlijke efficiëntie & geldverspilling

Twee onderzoekers van het Nederlands adviesbureau ‘Berenschot’ stelden vorig jaar vast dat er bij onderzoek van grootschalige scholengroepen in Nederland bleek dat er geen bestuurlijke schaalvoordelen optraden en dat de (bestuurlijke) overhead-efficiency niet hoger, maar zelfs lager is (Rapport: Wie heeft de overhead gezien?, zie Internet).

Schaalvergroting zorgde dus niet voor meer bestuurlijke efficiëntie. “In grote scholengroepen wordt altijd een bovenlaag (koepel, overhead) gecreëerd waar veel geld naar toe gaat ten koste van het lesgebeuren”, aldus de onderzoekers. “Erger nog dan de grotere bestuurlijke omvang is de wijze waarop bestuurd wordt – het afstandelijk bestuur, en dus ook minder betrokkenheid bij de organisatie, al te vaak onbeschaamd graaien aan de top ... Ook politici beseften dat de schaalvergroting te ver was doorgeschoten en veel nadelige effecten en bestuurlijke problemen opleverde. “Het begrip ‘de menselijke maat’ en ‘small is beautiful’ deden hun herintrede in politieke milieus”. Er is ook een streven naar defusie en er werd een fusietoets ingevoerd. Volgens het subsidiariteitsprincipe moeten de verantwoordelijkheden op een zo laag mogelijk niveau liggen.

4. Negatieve ervaringen schaalvergroting Vlaams hoger onderwijs

Uit de invoering van grootschalige hogescholen blijkt dat schaalvergroting er leidden tot afstandelijk bestuur en tot omvangrijke hogeschoolkoepels,  tot complexiteit allerhande, tot vervreemding,  tot demotivering van docenten, vaak ook geldverspilling, schoolbesturen die weinig afweten van hoger onderwijs ...   Volgens de concepttekst van het VSKO zal men ook – net als in het hoger onderwijs – werken met enveloppefinanciering die rechtstreeks toegekend wordt aan het bovenschools bestuur. De vooropgestelde  enveloppefinanciering leidde in het hoger onderwijs tot besparingen en tot allerlei perverse effecten als b.v. minder bevoegde docenten.

De 7 lerarenopleidingen in Nederland die autonoom bleven (met 600 à 900 studenten) presteren stukken beter dan deze die toetraden tot multisectorale hogescholen: de beste accreditatie-beoordeling, meer docenten en centen, meer democratisch en nabij bestuur, bestuursleden die iets afweten van de lerarenopleiding (ook in Vlaamse hogescholen is dit laatste veelal niet het geval). Geen enkele van de 7 lerarenopleidingen denkt eraan toe te treden tot een hogeschool. Dit jaar slaagde een 8^ste Nederlandse lerarenopleiding erin om  weer autonoom te worden.

5. Bezorgde DIVO-directeurs (vrij s.o.) (DIVO-bulletin: juni 2013)

“Wat zal de inbreng van directies in de‘geabsorbeerde’ schoolbesturen nog kunnen en mogen  zijn?  Wat zal de relatie van de pedagogisch gedreven en verantwoordelijke directeur/directieteam  zijn ten opzichte van de zich vernieuwend professionaliserende raden van bestuur?  Gaan de schoolbesturen niet alleen vanuit patrimonium - waarvoor administratieve oplossingen bestaan - maar ook vanuit opvoedingsprojecten en studieaanbod reageren?”

6. F. Brinckman: Lid directiecomité Jezuïetencollege Turnhout

“Voor het hervormingsplan grote scholengroepen  is er bij de achterban geen draagvlak. De leerkrachten vrezen onduidelijkheid en chaos. Schoolbesturen van heel wat vrije scholen zijn bezorgd dat hun pedagogisch project en dus ook de vrije keuze van onderwijs verloren gaat. Bovendien is er geen wetenschappelijke onderbouw voor grote bestuurlijke entiteiten. ... Onderzoeken naar de goede schoolgrootte, zowel uit economisch-financieel als uit pedagogische oogpunt, verwerpen unaniem supergrote schoolentiteiten van duizenden leerlingen. In te grote scholen (groepen) neemt de sociale cohesie af. Wanneer dit cement afbrokkelt, neemt ook het welbevinden en dus ook de leermotivatie af. Ook in Nederland komt men terug van de té grote scholengroepen. Je hoort meer en meer het woord 'defusie'. Ervaring en onderzoek wijzen uit dat megascholen er meer nadelen opleveren dan voordelen, niet alleen economisch, maar ook pedagogisch. ... De commissie Dijsselbloem (2008) die enkele jaren geleden het tanende Nederlandse onderwijs doorlichtte, was ook niet mals voor de managers aan de top van de piramide.

... Naast een financieel-economische en een pedagogische reden, is er nog een derde argument dat tegen té grote scholengroepen pleit. Omdat alle scholen binnen die grote scholengroep zullen verplicht worden om één financieel beleid te voeren, verliezen die scholen hun financiële autonomie - de werkingsmiddelen worden immers in één pot gestoken. Hierin verschillen de nieuw op te richten scholengroepen van de huidige scholengemeenschappen. De top van de piramide die over de werkingsmiddelen beschikt, kan haar eigen directieven opleggen aan de lokale directies, die slechts uitvoerders worden. Wie niet financieel autonoom is, kan immers geen eigen pedagogisch beleid voeren, inspelend op de concrete noden.

7. Prof/ Edith Hooge: slechte band tussen werkvloer en onderwijsbestuur

Op 21 juni 2013 hield Edith Hooge haar oratie als bijzonder hoogleraar ‘Multi-governance of educational organisations’ getiteld ‘Besturing van autonomie, over de mythe van bestuurbare onderwijsorganisaties’. Hooge stelt hierin dat je onderwijs niet kunt besturen als een manager. Het proces is immers ‘heel indirect, onvolkomen en moeilijk beheersbaar’. Een pleidooi voor een meer realistisch en vruchtbaar perspectief op onderwijsbestuur.  Hooge pleit voor een betere verbinding tussen onderwijsbestuur en werkvloer dan momenteel het geval is. ‘Het onderwijsbestuur zou moeten aansluiten bij de kennis, ervaring en inzichten van diegenen die worden bestuurd: leraren, hun leidinggevenden, leerlingen, ouders en andere lokale betrokkenen bij onderwijs.’  ... Het vertrouwen in het bestuurlijk vermogen en de integriteit van onderwijsbestuurders lager dan ooit. mede vanwege incidenten zoals bij InHolland en de Vrije Universiteit Amsterdam. Door de mythe van de bestuurbare onderwijsorganisatie door te prikken staat de weg open voor de zoektocht naar een realistisch en vruchtbaar perspectief op onderwijsbestuur, meent Hooge.

Tussendoor: in het ‘onderwijsparadijs’ Finland staat kleinschaligheid centraal!

8. Massaal verzet tegen schaalvergroting en enveloppefinanciering in 1995-1996

In de ‘Beleidsprioriteiten 1995-1996 van het duo Van den Bossche-Monard (gesteund door A. Boone, secr.-generaal. VVKSO) was de centrale gedachte schaalvergroting s.o. gekoppeld aan enveloppefinanciering naar het model van het hoger onderwijs. We citeren even uit de beleidsbrief ‘School maken in Vlaanderen’: “Naar analogie van de financiering van de hogescholen wordt ook in het secundair onderwijs een systeem van enveloppenfinanciering ingevoerd. Scholen of samenwerkingsverbanden van scholen zullen één globaal bedrag ontvangen waarover ze zelfstandig kunnen beschikken. Ze moeten zelf uitmaken hoe ze dat bedrag zullen aanwenden en over verschillende posten – personeel, werking, uitrusting – zullen verdelen. Rekening houdend met dit nieuwee gegeven (de schoolleiding als enige verantwoordelijke) kan men een onderscheid maken tussen de pedagogische leiding enerzijds en het materieel-technische beheer anderzijds. Wat dit laatste betreft moet gedacht worden aan een voldoende grote schaal.”   

Er kwam in1995-96 massaal protest vanwege schoolbesturen en scholen, de onderwijsvakbonden, de ACV-vakbond, het ABVV en de ACLVB . Schaalvergroting en enveloppefinanciering waren ook belangrijk thema’ van de betoging en staking in februari 1996.

In Brandpunt (COC-vakbond) van november 1995 lazen we in het edito: “Het is voor minister Luc Van den Bossche onvoldoende duidelijk gebleken dat de onderwijsvakbonden, COC voorop, zich radicaal uitspraken tegen enveloppefinanciering in het secundair onderwijs. Het zwijgen van de onderwijskoepels over de voorgestelde nieuwe financieringsvorm was nochtans veelbetekenend. Of zou de minister hier verhullend zwijgen als instemmen geïnterpreteerd hebben? In dat geval heeft de minister wel geluisterd naar  de koepels, maar niet naar de  directeurs. Een eenstemmig afwijzen van de enveloppefinanciering  in het secundair onderwijs door het Vlaams interprofessioneel vakbondsfront (ACV-ABVV-ACLVB) werd gewogen, maar dus te licht bevonden om er mee rekening te houden. Een overduidelijke uitspraak van ACW-voorzitter Theo Rombouts (Visie 20.10.95) met als ondertoon de plicht van de overheid om verantwoordelijkheid op te nemen – en niet af te schuiven , mocht evenmin baten.”  

In Brandpunt van november 1966 lazen we: “Ook het ACV heeft duidelijk de techniek van de budget- of enveloppefinanciering in het onderwijs afgewezen. Dit is sinds het ACV-congres van 19 oktober 1966 een krachtig en duidelijk ACV-standpunt.”  De techniek van de budgetfinanciering is voor het COC onaanvaardbaar.”  In dezelfde bijdrage werd verwezen naar  op de negatieve ervaring met de enveloppefinanciering in het hoger onderwijs.

Het bestuur en de directies van het St. Jozefsinsituut van Torhout  schreven in die tijd een vlammende brief naar de leden van de Vlaamse Raad en de onderwijsverantwoordelijken van de eigen onderwijskoepel (A. Boone e.a.). De Torhoutse scholengroep schreef o.a.: “De geplande schaalhervorming is te weinig onderbouwd met degelijk studie- en cijfermateriaal dat de effecten op macro-, meso- en micro-gebied kwalitatief en kwantitatief beschrijft. ...  Enveloppefinanciering kan ook enkel begrepen worden als een blinde maatregel die de onmacht van de Vlaamse Gemeenschap tot uiting brengt om het onderwijs volgens een rationeel  normenplan te beheren. ... “