ONBEGONNEN WERK – GEDICHTEN 1964-1982 (Herman De Coninck) 1984

[Gedichten, Manteau, Antwerpen, 1984 (3)]

De verzameling van Herman De Conincks eerste drie dichtbundels (De lenige liefde uit 1969, Zolang er sneeuw ligt uit 1975 en Met een klank van hobo uit 1980) plus zijn bundel vertalingen van Edna St. Vincent Millay (Ter ere van de goedertieren maan uit 1979).

De Coninck behoort vast en zeker tot de meest toegankelijke en lezersvriendelijke Nederlandstalige dichters van na de Tweede Wereldoorlog. Zijn stijl werd wel eens romantisch realisme genoemd, en dat komt inderdaad heel dicht bij de waarheid. Gevoelens en verbeelding spelen een belangrijke rol, maar nemen nooit een loopje met de dichter of met de lezer: de werkelijkheid blijft binnen handbereik. Het charmantste aspect van De Conincks gedichten zijn natuurlijk de vele taalspielereien, vergelijkingen en metaforen die echter – vooral dan in de latere bundels – de neiging vertonen om te verworden tot een procédeetje, tot een ‘leuke manier van doen’. Dit werd overigens reeds eerder opgemerkt, onder meer door Lionel Deflo (Deflo 1985). Men heeft dan het sterke gevoel het nu allemaal wel gehoord te hebben, en de vaak wat uitsloverige taalvondsten blijken dan niets anders te zijn dan steriele zelfherhaling. Ook het talrijke malen voorkomen van sneeuw, nevel en zon doet in dat verband wat gekunsteld en melig aan.

In de bundel Met een klank van hobo begint De Coninck dan plots onregelmatige rijmschema’s over zijn gedichten te strooien, wat ons toch ook niet zo geslaagd lijkt: ofwel laat je je verzen rijmen, ofwel schrijf je vrije verzen. Wat De Coninck doet, zweemt naar onbeholpenheid. Het neemt niet weg dat ondanks deze punten van kritiek nog genoeg geslaagde gedichten en trouvailles overblijven om van De Coninck een belangrijke (want in elk geval de jongere generatie beïnvloedende) dichter te maken.

Wat zijn vertalingen van de gedichten van St. Vincent Millay betreft (met als poëtisch ik een soort ‘machovrouw’): sommige van deze verzen zijn wel aardig, maar er zit naar ons gevoel toch altijd ergens iets gewrongens aan. Ligt dat aan de vertaling, of is het typisch voor de dichteres zelf?

Quotering: ***½ [explicit 26 augustus 1991]

29-11-2014 om 18:29 geschreven door Eric De Bruyn  

ENKELVOUD (Herman De Coninck) 1991

[Gedichten, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1991]

Het ‘enkelvoud’ uit de titel slaat op het alleen-zijn en het heimwee naar het meervoud van vroeger, het met-twee-zijn (man en vrouw), maar ook op de eerste persoon enkelvoud (ik) waar De Coninck blijkbaar problemen mee heeft. Hij schrijft zelf op de binnenflap dat hij gepoogd heeft de ‘ik’ stilaan uit zijn verzen weg te werken door middel van de ‘hij’- of zelfs van de ‘men’-vorm. Enkelvoud, of: de avonturen van een persoonlijk voornaamwoord, zo luidt het.

Of dit nu allemaal aanleiding gegeven heeft tot betere, rijpere gedichten is zeer de vraag: heel die ‘poëtische queeste weg van het eigen ik’ blijft eigenlijk louter beperkt tot het wegmoffelen van voornaamwoorden en lidwoorden, wat leidt tot een soort ‘Jerommekestaal’, naar de woorden van de dichter zelf. Pagina 27 bijvoorbeeld, het gedicht 44:

Zonder ik, zonder onderwerp.

Lier aan wilgen gehangen.

Ander instrument aangeschaft.

Met voorhamer van grote

gevoelens op xylofoon

van ziel. Ziel kapot, natuurlijk.

Met hark ziel in hoek

geveegd en opgestookt.

Meer ziel dan hij dacht.

En vervolgens op hark viool

gespeeld, met zaag als strijkstok.

Een liedje.

Grappig en schrijnend tegelijk, dat wel, maar ook grotere poëzie? De Conincks grote gimmicks, de frappante formulering en de verrassende vergelijking, zijn in deze verzen nog ruimschoots aanwezig, maar het is zoals Marc Reynebeau schreef in Knack (30 oktober 1991): het lijkt wel of met deze bundel de ‘rek’ van De Conincks poëzie is verslapt. Wij hebben eerlijk gezegd niet veel leesplezier beleefd aan deze Enkelvoud. Wij hebben trouwens De Coninck altijd al een overschat dichter gevonden. Let wel, af en toe kan hij wel eens aardig uit de hoek komen, zoals in Carteret [p. 42]:

Nergens is laag tij lager, nergens

moet zee van verder komen, uit kelders

van zee, uit vijf kleuren slijk, uit oorlog.

Zoals ik uit 1944 tot bij jou.

Bergpaadje als een dakgoot langs

afgrond. Zee, het benedenste wat er is.

Ik houd je hand vast.

Waar begin ik aan.

Maar meer dan zulke aardigheidjes valt er in deze bundel niet te sprokkelen.

Quotering: *** [explicit 20 januari 1992]

29-11-2014 om 18:24 geschreven door Eric De Bruyn  

SCHOOLSLAG (Herman De Coninck) 1994

[Gedichten, De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 1994]

Voor ons is De Coninck altijd al een poeta minor geweest en daar komt met deze – naar het ons lijkt toch wel érg zwakke – bundel geen verandering in. Af en toe een geslaagd vers, maar gedichten die beklijven, zijn wij in Schoolslag niet tegengekomen, laat staan een poëtische visie. De gedichten over zijn pedofiele vader zijn overigens ronduit slecht. De Coninck verwatert meer en meer in plaats van rijper te worden met de jaren: dat is de conclusie.

Quotering: ** [explicit 20 januari 1995]

29-11-2014 om 18:17 geschreven door Eric De Bruyn  

VINGERAFDRUKKEN (Herman De Coninck) 1997

[Gedichten, De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 1997]

Op 22 mei 1997 is Herman De Coninck overleden (hartaanval in de straten van Lissabon), en dat zullen wij geweten hebben. In talloze ‘in memoriams’ werden de loftrompetten bovengehaald en de verkoop van De Conincks dichtbundels en essays (en zelfs van zijn bloemlezing De 100 beste gedichten van 1996) kende plots een hausse, wat Marc Reynebeau in Knack (1 oktober 1997) de toepasselijke term ‘literair ramptoerisme’ uit de pen lokte. Dat De Coninck in zijn poëzie van het laatste decennium danig aan het verwateren was, werd plots even over het hoofd gezien en de dichter werd blijkbaar definitief ‘gecanoniseerd’: bijgezet in de galerij der Grote Vlaamse Dichters.

Nu is het weliswaar ontegensprekelijk zo dat De Coninck de schrijver is (was) van een aantal zeer geslaagde en tegelijk toegankelijke gedichten en dat hij in de Nachwuchs van het nieuw-realisme wel degelijk een onmiskenbare invloed heeft uitgeoefend op een ganse generatie jongere poëten (denken we maar aan Peter Van Achteren uit ons studententijdschrift Drempel indertijd aan de UIA: nooit meer iets gehoord trouwens van die kerel). Het blijft echter even waar dat hij sinds De lenige liefde uit 1969 nooit meer de overrompelende frisheid en de sympathiek-speelse directheid van deze debuutbundel heeft weten te evenaren. Dat wordt nog maar eens (op een naar ons gevoelen zelfs schrijnende wijze) geïllustreerd door de in 1997 postuum verschenen dichtbundel Vingerafdrukken, die binnen de maand alweer een herdruk mocht beleven.

Deze bundel bevat – enkele sporadische geslaagde verzen niet te na gesproken (het meest geslaagde gedicht lijkt ons overigens Last Post, over Ieper en de herinneringen die daar leven aan de Eerste Wereldoorlog) – ontzettend weinig sterke gedichten en gaat grotendeels gebukt onder de ondertussen overbekende trucjes en typische De Coninck-tics, die door Reynebeau in zijn recensie (zie supra) mooi op een rijtje gezet worden: de weggelaten lidwoorden en werkwoorden, het overdadige gebruik van het woord ‘zoals’, de geforceerde vergelijkingen, het gebabbel en de niet altijd geslaagde woordspelingen (type ‘ontwapend beton’). In De Standaard der Letteren van 25 september 1997 schreef Luuk Gruwez een beaat-bewonderende recensie van twee pagina’s, waarin echter gesignaleerd wordt dat De Coninck ‘in bepaalde kringen’ ook op heel wat kritiek kon rekenen. Het kan aan ons liggen, maar als wij dat lezen, zijn wij het veeleer eens met die bepaalde kringen dan met Gruwez’ eenzijdige en hoogdravende laudatio: De Coninck bezondigde zich inderdaad al te vaak aan ‘ludofilie’, zijn poëzie is terecht gekarakteriseerd als ‘woordspelerig en studentikoos’ en wij vinden ook dat zijn gedichten ‘in het voorspel blijven steken’ en zelden of nooit tot een echte climax komen.

Daar komt wat deze Vingerafdrukken betreft nog eens bij dat heel wat gedichten de indruk maken onaf te zijn (heeft dat iets te maken met De Conincks onvoorziene heengaan, was de bundel nog niet echt op punt gesteld?). Een voorbeeldje zijn de laatste verzen van Tanzania, Serengetti-park I, dat over giraffen gaat: ‘Ze staan daar hoog te onthouden / wat het weer was dat ze morgen onthouden zouden’. Twee maal ‘onthouden’, vlak achter elkaar in twee opeenvolgende verzen, en dan nog op een voorkeurplaats in het gedicht (het einde): dat is toch een storende herhaling! Veel beter ware geweest (vergeeft u ons deze verwaten heiligschennis): ‘Ze staan daar hoog te onthouden / wat het weer was dat ze morgen niet vergeten zouden’.

Wij schreven het vroeger al en wij blijven erbij: De Coninck was en is een door sommigen (maar dus blijkbaar niet door iedereen) fel overschat dichter. De laatste tien jaren hadden wij in ieder geval de indruk dat hij veel sterker uit de hoek kon komen als essayist (met zijn gebundelde poëziecolumns uit De Morgen) dan als dichter. En onder ons gezegd en gezwegen: ook zijn ambitieuze en chic-ogende Nieuw Wereld Tijdschrift (stomme naam trouwens) vonden wij een opgeblazen, snobistische scheet in een fles en de moeite van het lezen nauwelijks waard.

Quotering: (een beleefde) *** [explicit 20 januari 1998]

28-11-2014 om 22:17 geschreven door Eric De Bruyn  

EEN AANGENAME POSTUMITEIT – BRIEVEN 1965-1997 (Herman de Coninck) 2004

[Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 2004, 862 blz.]

Herman De Coninck (1944-1997) (vanwaar immers plots die Hollandse kleine d in de achternaam?) hebben wij altijd een in Vlaanderen overschatte dichter gevonden, als essayist had hij volgens ons meer in zijn mars (hij kreeg dan ook postuum een staatsprijs voor zijn essays, en niét voor zijn gedichten). Na de uitgave van De Conincks verzamelde poëzie en verzameld proza is er nu ook een brievenboek van hem verschenen. In 1994 schreef De Coninck aan Benno Barnard: ‘Ik ben geen slechte brievenschrijver: misschien is een postume strenge selectie uit mijn brieven wel leuk. Anderzijds: misschien wil in 2020 ooit een doctorandus de geschiedenis van het NWT schrijven’ [p. 577]. Van De Coninck bleven zo’n 15.000 brieven bewaard en daaruit werd door Annick Schreuder een eerste selectie van 800 brieven gemaakt. Samen met Schreuder voerden Kristien Hemmerechts, Benno Barnard en Piet Piryns dan een verdere strenge selectie door, zodat uiteindelijk nog 444 brieven overbleven, gaande van een briefje aan uitgeverij Manteau uit 1965 waarin met gedichten geleurd wordt, tot een faxje dat De Coninck vanuit Lissabon aan zijn vrouw Kristien Hemmerechts verstuurde op 22 mei 1997, enkele uren vóór zijn dood. Uit de periode 1965-1983, de tijd van zijn Leuvense studies, zijn legerdienst en zijn werk als journalist voor Humo, zijn slechts een veertigtal brieven bewaard gebleven (uit de periode tussen 1967 en 1974 is er zelfs helemaal niks). De overgrote meerderheid van de epistels dateert uit de periode 1983-1997, toen De Coninck bezig was met zijn Nieuw Wereld Tijdschrift (NWT) en verbonden was aan de krant De Morgen (eerst als samensteller van de boekenbijlage, later als losse medewerker).

In De Standaard der Letteren schreef Frank Albers: ‘Maar tegelijkertijd vroeg ik me de hele tijd af of deze brieven ook interessant zijn voor mensen die hem [De Coninck] niet hebben gekend en die niet lezen uit voyeurisme’. Volgens De Coninck- en Hemmerechts-maatje Albers (een persoon die wij naar aanleiding van een Bosch-artikel dat wij in oktober 2001 publiceerden in De Standaard der Letteren hebben leren kennen als een arrogante betweter, maar dit geheel terzijde) is het antwoord ‘ja’, maar wij (als échte ‘neutrale lezer’) kunnen duidelijk stellen: nee! Die 444 brieven vormen bijzonder vervelende lectuur, tenzij je van plan bent een De Coninck-biografie of een geschiedenis van het NWT te schrijven. Heel uitzonderlijk krijg je eens een persoonlijk, aan de steevast als poes aangesproken Hemmerechts of aan Hermans tweede ex-vrouw Lieve Coppens gericht briefje, maar voor de rest is het enige wat vermeldenswaard is, dat vanaf 1983 De Coninck zich meer en meer probeert op te werpen als een soort onfeilbare literatuurpaus. Ondanks het feit dat hij met zijn poëzie én met zijn NWT in Nederland erg weinig succes blijkt te hebben gehad, en ondanks het feit dat dat NWT van geen kanten draaide en voortdurend in geldnood zat.

Persoonlijk hebben wij heel dat NWT trouwens altijd een totaal overbodig, saai en snobistisch tijdschrift gevonden, maar soit. Via die brieven zien wij nu hoe De Coninck enerzijds allerlei inzendingen op een beleefde manier afpoeiert (onder meer bijdragen van Herman Brusselmans en Stefan Hertmans). Anderzijds ligt hij voortdurend op een akelige manier te slijmen bij bekende (binnen- en buitenlandse) auteurs om mee te werken aan het NWT, waarbij hij dan wel de arrogantie heeft om van auteur X alle recente, door hem geschreven verhalen te eisen zodat meneer De Coninck daar dan het beste uit kan kiezen. Nog akeliger zijn de bedelbrieven die De Coninck aan allerlei instanties verstuurde om geld en subsidies te rapen (‘we hebben dit jaar, ondanks de subsidie, alweer een klein miljoen verloren: ik ben meer op zoek naar geld dan naar teksten’, p. 456), om reclame te werven (onder meer bij de pennenfabrikanten Waterman en Pilot, pp. 446, 691) en om mee te mogen werken aan andere publicaties (zie bijvoorbeeld de sollicitatiebrief aan Avenue, p. 341).

Het is allemaal nogal ontluisterend en in ieder geval ongelooflijk weinig boeiend. Komt daar dan nog eens bij dat het boek wemelt van de […]-tekens, wat betekent dat er op die plaatsen censuur werd toegepast. Benno Barnard hierover in Humo: ‘Daarnaast had je een juridische beperking: nog levende correspondenten kunnen in principe een proces aanspannen. En dan zeg ik: “Leve de processen tegen boeken!”, want dan verkopen ze tenminste. Maar die processen komen er dus niet, want dat was niet de optie van de uitgever: wat problematisch was, is keurig en met een nobel besef van fatsoen weggelaten. Iets van de pit is daardoor weggevallen: het is een maaltijd met veel specerijen, en een deel van die specerijen hebben we via chemische weg moeten verwijderen’. Jammer, want even verder zegt diezelfde Barnard: ‘Ik ben niet méér van Herman gaan houden door het lezen van al die brieven. Hij roddelt wat af! Aan mensen die hij nauwelijks kende schreef hij verschrikkelijke dingen over mensen die hem heel na stonden. De meeste van die dingen zijn geschrapt om die mensen te beschermen. Van mij hadden ze erin gemogen, want die kwaadaardige Herman is vaak de betere schrijver – fatsoen is de dood voor de literatuur’.

Blijft dus over: een hoop geschrijf dat misschien cultuurhistorisch een beetje interessant is, maar voor de rest bijzonder weinig leesplezier oplevert en eigenlijk geen kat kan boeien. Dat deze halfslachtige brievenbrol met zware subsidies (en dus met uw en mijn belastinggeld) werd gepubliceerd, vinden wij een regelrechte schande.

Geraadpleegde lectuur

- Mark Schaevers, “’Een aangename postumiteit’: de brieven van Herman de Coninck gebundeld”, in: Humo, nr. 3345, 12 oktober 2004, pp. 146-152.

- Jeroen de Preter, “Herman de Coninck. Kroniek van een twintigste-eeuwer”, in: De Morgen / Boeken, 13 oktober 2004, pp. 2-3.

- Frank Albers, “’Ik heb geen zin om mezelf te zijn’. Brieven van Herman de Coninck gebloemleesd”, in: De Standaard der Letteren, 14 oktober 2004, pp. 8-10.

Quotering: ** [explicit 29 december 2004]

28-11-2014 om 16:02 geschreven door Eric De Bruyn