BORGMAN (Alex van Warmerdam) (Nederland, 2013)

(113’)

We hebben de laatste tijd al enkele malen een goede film gezien met een teleurstellend einde (Deephan, D’Ardennen) en ja hoor, dit is er weer zo één. Maar in dit geval gaat het om een (althans voor ons) bijzonder interessante en zelfs leerzame goede film met een slecht einde (om de eenvoudige reden dat we zelf een roman aan het schrijven zijn die een beetje in dezelfde magisch-realistische sfeer zit als deze Van Warmerdam-prent).

Het gaat om een zwerver, eerst Anton genaamd en daarna Kamiel Borgman, gespeeld (overigens perfect gespeeld) door de Vlaamse Jan Bijvoet. Er spelen trouwens nog enkele Vlaamse acteurs mee, wat aan de film een extra leuk cachet geeft (en het zal niet het enige leuke cachet blijken). Die Borgman is een duivel, meer bepaald een incubus. Dat wordt in de film nooit expliciet meegedeeld, maar je kan het van in het begin reeds afleiden uit kleine details, en dat is op zich ook alweer leuk: het motto van de film (zonder bronvermelding) luidt en ze daalden neer om hun gelederen te versterken, de titel staat eerst ondersteboven (het lijken wel Russische letters) en wordt dan pas omgekeerd, en het eerste beeld dat we te zien krijgen is een vals grommende en blaffende hondenkop (Jeroen Bosch-kenners weten: een bekend symbool van de duivel). Déze blaffende hond blijkt echter uiteindelijk niet echt slecht te zijn, want samen met drie mannen (een jager, een smid en een pastoor) gaat hij Borgman en twee van zijn kompanen, Ludwig (Alex van Warmerdam zelf) en Pascal (de Vlaming Tom Dewispelaere) verdrijven uit een bos. Borgman en zijn helpers huizen daar namelijk in (aparte) ondergrondse kamertjes. Ze zijn nu blijkbaar ‘verraden’, maar weten te ontsnappen. Een bijzonder intrigerend, raar, merkwaardig en zeer geslaagd begin is dit.

Borgman weet zich dan binnen te dringen in een chique villa die bewoond wordt door de zakenman Richard (Jeroen Perceval, alweer een Vlaming), zijn vrouw Marina (Hadewych Minis, die een perfecte lekkere milf-met-een-hoek-af neerzet), hun drie kleine kinderen en een Deense au pair (Sara Hjort Ditlevsen, die – ook al perfect – een onderkoeld-pervers-geil wicht speelt, het moest overigens een Deense au pair zijn omdat Denemarken mee produceerde). Borgman wordt door Richard eerst in elkaar geklopt (omdat hij komt vragen of hij een bad mag nemen en beweert dat hij Richards vrouw kent), maar dankzij Marina (die eerst ontkent dat zij Borgman, dan nog Anton, eerder ontmoet heeft maar vervolgens doet alsof zij elkaar al jaren kennen) raakt hij toch binnen. Richard weet ondertussen van niets, maar merkwaardig is dat die kinderen niet panikeren als ze een onbekende in het huis zien rondlopen. De au pair, door Marina ervan op de hoogte gebracht dat ze een zwerver een tijdlang onderdak verschaft, houdt zich op de vlakte. Af en toe lopen er ook twee grote hazewinden door het huis, waarvan men kan vermoeden dat het Ludwig en Pascal zijn, maar niemand panikeert. Grappig: als op een bepaald moment Borgman een verhaaltje aan het vertellen is tegen de kinderen en die twee honden verschijnen in het deurgat. Borgman snauwt dan: ‘Jullie zijn te vroeg!’ Waarna de twee hazewinden het braafjes afbollen.

Als Borgman wil vertrekken, vraagt Marina hem te blijven want hij ‘kan toch een andere hoedanigheid aannemen’. Ja, zegt Borgman, maar dat heeft consequenties. Geheimzinnigheid alom dus. Borgman verandert dan van naam en wordt de (inwonende) tuinman van het gezin, nadat de echte tuinman is uitgeschakeld. Die wordt namelijk getroffen door een giftig pijltje (Borgman blijkt graag met gif te werken) en met de hulp van twee vrouwelijke kompanen (een oude, Brenda, en een jonge, Ilonka) worden de tuinman (Gene Bervoets overigens) en zijn vrouw gedumpt in een vijver met hun hoofd in een emmer beton. Bijzonder geestig (nou ja, geestig, maar toch: nog zo een leukigheid van deze film is de continu vastgehouden lichtvoetige, speels-humoristische toon waarbij zeer ongewone dingen de normaalste zaak van de wereld lijken te zijn), bijzonder geestig dus is dat Borgman moet komen solliciteren voor de job van tuinman en daarom sturen ze eerst enkele andere kandidaten (een Marokkaan, een neger…) op Richard af, die hen natuurlijk bij de deur al meteen afpoeiert (Richard wordt een beetje afgeschilderd als een rijke, rechtse snob). Als er echter plots een échte sollicitant opdaagt (wat overigens niet helemaal klopt in het verhaal, want die sollicitaties waren door Marina opgezet, dus hoe kon die buitenstaander daar weet van hebben?), wordt die in de bosjes geklopt en even later (iets minder geestig toch) door het jongste dochtertje met een plaveisteen doodgesmeten terwijl hij op de grond ligt te bloeden. Sollicitant verdwijnt ook in die vijver met zijn kop in het beton.

Met de hulp van Ludwig en Pascal (die in het tuinhuisje mogen slapen) begint Borgman dan de tuin ingrijpend te verbouwen, met graafmachines en al. Ondertussen blijven er rare dingen gebeuren. ’s Nachts zit Borgman regelmatig naakt bovenop de slapende Marina (die wel een nachtkleedje aanheeft en onder lakens ligt) die dan nachtmerries heeft en bij het wakker worden telkens Richard begint uit te kafferen (seks tussen die twee is nul komma niks, hebben we ondertussen al een paar keer gemerkt). Borgman is dus ongetwijfeld een incubus, want inderdaad: uit onze vertrouwdheid met de Middeleeuwen weten we dat vrouwen die tijdens de slaap door een incubus (een mannelijke duivel, er zijn ook vrouwelijke seksduivels, succubussen) bereden werden, zegden dat het was alsof er iets zwaars op hun lichaam drukte. Er gebeurt ook iets raars met die kinderen. Op een dag worden die door Ludwig en Pascal zogenaamd naar school gebracht, maar in plaats daarvan brengen die de kinderen naar een oude bunker in de duinen, waar de kinderen iets te drinken krijgen (een verdovende drug?), waarna Ludwig een reeks messen en scharen begint uit te spreiden. Je ziet niet wat er gebeurt, maar andere momenten in de film laten vermoeden dat er in hun rug wordt gesneden.

Die jonge duivelin heeft namelijk ook een litteken op haar rug en bij de Deense au pair wordt ook door Ludwig in de rug gesneden, niet nadat die au pair door Pascal in het tuinhuisje is gelokt (waarna ze opvallend brutaal doet tegen Marina en tegen haar vriendje dat op bezoek is). Je ziet weer niet wat daar gebeurt, maar één van de verwijderde scènes (te zien op de dvd) leert ons dat zij van Pascal een drankje krijgt en vervolgens verzocht wordt zich uit te kleden. Pascal weigert haar echter aan te raken. Jammer dat deze scène is weggelaten, want later in de (uiteindelijke) film staat die au pair bij Pascal in de kamer en vraagt: moet ik mij niet uitkleden? Nee, nee, zegt Pascal, het manneke is moe (op zijn Vlaams) en hij doet het licht uit, terwijl die au pair (waar alle mannen in het publiek natuurlijk op geilen) staat daar voor joker in het donker. Grappig toch, maar met die gedelete scène erbij, was het nog grappiger geweest. Nog een andere verwijderde scène mag hier trouwens vermeld worden: als Marina op een bepaald moment de in haar bed liggende au pair uitkaffert en de kamer verlaat, draait de camera naar beneden en zien we onder het bed een grote, naar adem happende vis liggen. Helaas werd ook deze laatste camerabeweging niet weerhouden.

Nog meer rare dingen. Borgman die tegen Marina zegt: ‘Richard is mijn meerdere, mijn baas’. Richard die op een ochtend merkt dat er een kruisje op zijn linkerschouder getatoeëerd is (‘ik ben gemerkt’). De kinderen worden ziek, Marina belt de dokter maar die wordt door Brenda en Ilonka neergeschoten, waarna zij zich voordoen als de dokter van dienst tegenover Marina. En na een merkwaardige nachtelijke balletvoorstelling door de twee mannelijke en de twee vrouwelijke helpers van Borgman, wordt Richard op verzoek van Marina vergiftigd.

Op dit moment viel de film (die wij opgenomen hadden van Proximus TV) om een of andere reden plots weg. Balen natuurlijk, maar ook heel interessant: want wij waren ongelóóflijk nieuwsgierig naar het vervolg, wat aantoont hoe stevig Van Warmerdams film de kijker in zijn greep houdt. Wij dus de dvd gaan huren in de bibliotheek en de film nogmaals bekeken, ditmaal mét het einde erbij. En dat was dus wel degelijk een beetje teleurstellend.

Na de balletvoorstelling wordt er nog wat gedronken en rondgelopen, er breekt een onweer los, Richard wordt in de (nieuwe) vijver gedumpt, Borgman en Marina kussen, Marina drinkt vrijwillig vergiftigde wijn en wordt eveneens in de vijver gedumpt. Het einde: de hele ploeg (Borgman, de twee helpers, de twee helpsters, de drie kinderen, de au pair) laten het huis achter en vertrekken door het bos. Nadat Ludwig en Pascal opnieuw gras gezaaid hebben.

En dat vinden wij dus niet goed. Want ook al gaat het om een magisch-realistisch universum dat hier voorgeschoteld wordt, er blijven te veel losse draadjes hangen om goed te zijn. Nochtans wordt soms toch getoond hoe het wel moet. Wanneer we Brenda en Ilonka de eerste keer zien (Borgman belt hen op de gsm), lopen die over een brug en Ilonka is een ijsje op een stokje aan het likken. Als het telefoongesprek gedaan is, neemt Brenda het overblijvende stokje af van Ilonka en steekt het ostentatief in haar binnenzak. Een kwartier of zo later in de film komt Brenda als pseudo-dokter bij de stuiptrekkende tuinman aan bed, en gebruikt zij datzelfde stokje om zijn tong te bekijken. Zó hoort het, dat zijn leuke dingen voor de oplettende kijker. Anderzijds is het natuurlijk wel zo dat je, nadat je een bijzonder merkwaardig verhaal hebt verteld op de grens van het waarschijnlijke, van ver moet komen om heel dat rariteitenkabinet veilig te doen landen middels een einde dat de kijker doet trillen op zijn stoel. Daar is Van Warmerdam dus niet in gelukt (ook De Noorderlingen leed trouwens aan hetzelfde euvel) en de kijker blijft danig op zijn honger zitten en dit nadat zijn eetlust zo vakkundig gestimuleerd werd door wat er aan dat einde voorafging.

Maar er blijft dus te veel in de lucht hangen. Waarom zitten Borgman & Co in het begin in dat bos (en nog wel ondergronds) en wie heeft hen verraden en waarom? Wie zijn die pastoor & Co? Waarom krijgt Borgman als hij pas in de villa is een sms-je (van Pascal?) met de vraag: ‘Is het al zover?’ Nee, antwoordt Borgman. Waarom lopen die twee honden rond in de villa als ze later nooit meer in actie komen? Waarom hebben al die duivels een litteken op de rug en waarom bezorgen ze anderen er ook één? Wat heeft die Marina precies met Borgman? En die Richard, is dat een soort aartsengel? Wat willen trouwens die Borgman en zijn bende precies bereiken met al hun hocuspocus? Allemaal vragen die nooit beantwoord worden. Niet dat ze allemààl perse beantwoord moéten worden in een magisch-realistisch verhaal, maar het magische duwt nu de realiteit weg, en in een goed magisch-realistisch verhaal moeten die twee dingen net in evenwicht worden gehouden.

Daarom dus: goede film, slecht einde. Signaleren we enkel nog dat Van Warmerdam slechts heel sporadisch gebruik maakt van muziek, en ook dat geeft de film een bijzonder geslaagd, speciaal cachet, ook al omdat er verder wel degelijk met de klankband geëpibreerd wordt (men lette bijvoorbeeld op het geheimzinnige ruisen van de wind in de bomen rond de villa).

Quotering: ***½ (2de visie: 6 december 2015) (dvd – bib Wuustwezel)

09-12-2015 om 03:00 geschreven door Eric De Bruyn