Candaules

Bij het doek van Jacob Jordaens,

circa 1646,

Stockholm, Nationalmuseum

Candaules was in de zevende eeuw vóór Christus koning van Lydië (in het huidige Turkije). Hij verstopte zijn vertrouweling Gyges in de slaapkamer, zodat deze de schoonheid van Candaules’ echtgenote, de koningin dus, kon bewonderen. De vrouw zag Gyges echter wegsluipen en dwong deze laatste om haar man te doden. Dit verhaal wordt onder meer verteld door Herodotos [Hein L. van Dolen (vert.), Herodotos. Het verslag van mijn onderzoek. Vertaald, ingeleid en geannoteerd. SUN, Nijmegen, 1995, pp. 47-49 (Boek I, 7-12)]. Merkwaardig is dat bij Herodotos enkel sprake is van de schoonheid van Candaules’ vrouw (wier naam overigens niet genoemd wordt), en niet specifiek van de schoonheid van haar achterwerk. Wel is het zo dat Gyges alleen de achterzijde van de koningin te zien krijgt: Gyges zag haar binnenkomen en zich uitkleden. Zij stond met haar rug naar hem toegekeerd en toen ze naar het bed toeliep, ging hij op zijn tenen het vertrek uit.

Op het schilderij van Jacob Jordaens staat het mollige derrière van Candaules’ vrouw echter volop in de belangstelling. Het verhaal van Candaules schonk de kunstenaar de gelegenheid tot het schilderen van een van die talrijke vrouwelijke naakten waarin hij zijn ideaal verwezenlijkt zag: lief van aangezicht, weelderig en mollig van vormen en met een blanke huid, stralend in het licht [Hans Devisscher en Nora De Poorter (tentoonstellingscatalogus), Jacob Jordaens (1593-1679). Deel I: Schilderijen en Wandtapijten. Catalogus door R.-A. d’Hulst, Nora De Poorter en Marc Vandenven. Gemeentekrediet, Brussel, 1993 (Antwerpen, KMSK, 27 maart-27 juni 1993), p. 230].

In dezelfde catalogus [pp. 236-239 (cat. nr. A76)] schreef Nora De Poorter (zelf een mollige vrouw?) de volgende treffende dingen over Jordaens’ schilderij: Volledig naakt, met enkel een parelsnoer om de hals en een met kant afgeboorde muts op het hoofd, stapt de vrouw van Candaules in bed. Zij heeft juist het hemd uitgetrokken, waardoor haar verleidelijke weelderige vormen, weliswaar vanop de rug gezien, in al hun glorie onthuld worden. ( … ) De ronde vormen van de koningin beantwoorden aan Jordaens’ barokke schoonheidsideaal, waarbij vrouwelijkheid als vanzelfsprekend werd geassocieerd met vruchtbaarheid. De hedendaagse toeschouwer moet wel afstand nemen van het extreme slankheidsideaal dat deze decenniën beheerst om het genereuze lichaam te kunnen appreciëren dat Rooses zo treffend omschreef als ‘een lijf poezelig als dons…, [de] beenen mollig afgerond en stevig zich verbindende met de tweelingbonken daarboven’. ( … ) Door de passende straf voor Candaules kon aan het pikante verhaal een moraliserende betekenis worden gegeven. Het tafereel van het bespieden van Candaules’ vrouw is terug te vinden in de embleemliteratuur, waar het geldt als waarschuwing tegen het schenden van het echtelijke slaapvertrek. ( … ) Zoals de andere bespiedingsscènes die men in de mythologische en oudtestamentische taferelen terugvindt, kan [Jordaens’ schilderij] worden gerekend tot de thema’s waarin de ‘voyeuristische erotiek’ de aantrekkingskracht vormde. ( … ) Indien ook hier het tonen van het naakt en niet de Catsiaanse zedenles de hoofdrol speelt, is Jordaens’ interpretatie alleszins minder hypocriet dan vele andere werken van dit genre. Hij maakt meteen duidelijk dat niet enkel Gyges de ‘bespieder’ is van dit ongeoorloofde tafereel, maar ook wij, de toeschouwers. Dit blijkt uit de blik van de mooie koningin die ons aankijkt. ( … ) De koningin schijnt in het geheel niet beschaamd. Integendeel, zij schijnt weinig bezwaren te hebben tegen onze ‘aanwezigheid’. Met een guitige glimlach en een koket gebaar vangt zij ook onze verbaasde en bewonderende blik op. Jordaens relativeert zodoende de antieke geschiedenis. De glimlach van de koningin en Gyges’ verbaasde volkse gezicht passen niet bij de tragiek van het verhaal en geven het tafereel een luchthartige en bijna komische noot.

Zo de dame die dit schreef, al niet lesbisch is, dan toch zeker bi. Dat koket gebaar dat de koningin met haar rechterhand maakt, is overigens het nog altijd niet goed begrepen en door ons al talrijke malen gesignaleerde ‘vaginagebaar’, wat aan Jordaens’ schilderij een nog erotischer uitstraling geeft. Duidelijk is in elk geval dat bij Jordaens de schoonheid van Candaules’ vrouw geconcentreerd is in haar billen. Hetzelfde is overigens het geval in Mario Vargas Llosa’s roman Elogio de la madrasta uit 1988 (in 1990 in het Nederlands vertaald als Lof van de stiefmoeder), waarin Jordaens’ schilderij als uitgangspunt wordt genomen om Candaules persoonlijk aan het woord te laten komen met een lange laudatio op het achterwerk van zijn vrouw:

Ik herhaal met nadruk: kroep. Niet achterwerk, kont, billen of zitvlak, maar kroep. Want wanneer ik haar berijd, is dàt het overheersende gevoel: dat ik gezeten ben op een gespierde en fluweelzachte merrie, louter kracht en volgzaamheid. Het is een stevige kroep en misschien wel net zo omvangrijk als de legendes die in het koninkrijk over haar de ronde doen en de fantasie van mijn onderdanen prikkelen, willen doen geloven. (Ze komen mij allemaal ter ore, maar kwaad maken ze me niet, ze vleien me.) Wanneer ik haar beveel neer te knielen en met haar voorhoofd het tapijt te kussen, zodat ik haar op mijn gemak kan bestuderen, krijgt dit schitterende onderdeel zijn meest betoverende volume. Elk halfrond is een vleselijk paradijs; beide, gescheiden door een fijne spleet van bijna onzichtbare haartjes die wegzinkt in het door de krachtige zuilen van haar dijen bekroonde bos met blanke, zwarte en bedwelmend zachte plekjes, doen me denken aan een altaar van die barbaarse godsdienst van de Babyloniërs die door de onze is weggevaagd.

Stevig bij beroering en smijdig aan de lippen; immens bij een omarming en warm tijdens koude nachten, een vederzacht kussen om het hoofd op neer te leggen en een fontein van zinnelijk genot op het uur dat de liefde zich opdringt. Het is niet eenvoudig om bij haar binnen te dringen, eerder pijnlijk, in het begin, en zelfs heldhaftig vanwege de weerstand die dit roze vlees de mannelijke aanval biedt. Men dient te beschikken over een voor niets en niemand terugdeinzende ijzeren wil en een al even onverzettelijke priemende roede, zoals de mijne.

01-10-2011 om 01:43 geschreven door Eric De Bruyn  

Genre

Een gedrukte spreekwoordenverzameling.

Auteur

De Amsterdamse notaris Symon Andriessoon (+1565), die ook actief was als publicist en vertaler en wellicht ook schoolmeester was [ed. 2003: 33/37].

Situering / datering

Deze tekst werd gedrukt en uitgegeven te Antwerpen door Heynrick Alssens in 1550. Twee exemplaren bleven bewaard: het ene bevindt zich in de Bristol Reference Library, het andere in een Nederlandse particuliere verzameling. Dit laatste exemplaar lag aan de basis van deze editie. [ed. 2003: 51]

De oudste bekende eigenaar van het Nederlandse exemplaar is de Amsterdamse magistraat en liefhebber van de Nederlandse letteren Zacharias Hendrik Alewijn (1742-1788). Later is het boek eigendom geworden van de Belg Constant Philippe Serrure (1805-1872). De huidige eigenaar (die onbekend wenst te blijven) kocht het boek in de jaren vijftig van de twintigste eeuw aan uit de Arenberg-collectie. Pikant detail: omdat de hertog van Arenberg tijdens Wereldoorlog I in het Duitse leger diende, legde de Belgische staat beslag op zijn bezittingen, maar de familie slaagde erin de bibliotheek te behouden en bracht deze na Wereldoorlog II, vooral via Amerikaanse kanalen, op de markt. [ed. 2003: 53-55]

Inhoud / thematiek

Deze druk bevat een groot aantal Nederlandse spreekwoorden en zegswijzen. Ofschoon een duidelijke structuur of alfabetische ordening afwezig is (wel worden soms thematisch verwante spreekwoorden bij elkaar geplaatst), is deze verzameling toch van groot belang: het is immers de enige zestiende-eeuwse Nederlandse spreekwoordenverzameling die van elk spreekwoord een verklaring geeft. Bovendien wijken deze verklaringen in een aantal gevallen af van de verklaringen die in de moderne spreekwoordenliteratuur gegeven worden.

Receptie

Stadsliteratuur. Verband met Antwerpen en Amsterdam. Volgens Mark Meadow was deze druk niet bedoeld voor schoolkinderen, maar wel als een onderhoudend referentiewerk voor de geïnteresseerde lezer [ed. 2003: 35].

Profaan / religieus?

Manifest profaan.

Persoonlijke aantekeningen

In zijn inleiding noteert Mark Meadow: ‘We are confident that the Duytsche adagia will serve as a reference work and primary source for the many historians of language, culture and art that study the early-modern Netherlands’ [ed. 2003: 7]. Nou, reken maar van yes. Omwille van de zeldzaamheid, de moeilijke bereikbaarheid en de unieke verklarende teksten bij elk spreekwoord van deze druk moet het met alle middelen toegejuichd worden dat Andriessoons tekst eindelijk in een moderne editie toegankelijk is geworden. En het is bovendien een zeer rijke editie: niet alleen krijgen we de volledige tekst in facsimile, in transcriptie én in een Engelse vertaling, maar aan de Engelse vertaling worden bovendien ook nog eens in voetnoot de vindplaatsen van parallelle spreekwoorden toegevoegd uit een viertal andere, eveneens moeilijk bereikbare bronnen. Om te beginnen het door de Amsterdammer Reyer Gheurtz, waarschijnlijk in 1552, samengestelde handschrift Adagia ofte spreeckwoorde uit de Gentse Universiteitsbibliotheek (Gent, UB R524b). Vervolgens het door Eberhard Tappius in navolging van Erasmus gecompileerde Epitime adagiorum D. Eras. Roterdodami (gedrukt te Antwerpen in 1544), dat ook Nederlandse spreekwoorden bevat. En ten slotte twee werkjes van de Amsterdammer Johannes Sartorius: de Centuriae Syntaxeon in decades Distincta (Antwerpen, 1544) en de uitgebreidere versie hiervan, de Adagiorum Chiliades Tres (Antwerpen, 1561).

Wie zal nog ontkennen dat op deze manier een waardevolle bron aan het onderzoeksveld naar de laatmiddeleeuwse spreekwoordenschat is toegevoegd? Het boek van Symon Andriessoon bevat dan ook zeer interessante dingen, vooral door de verklaringen die elk lemma begeleiden (de spreekwoorden en zegswijzen in verband met hooi vormen hier een mooi voorbeeld van), maar af en toe is er toch ook sprake van een kleine teleurstelling en bescheiden tandengeknars, omwille van dingen die er niét in staan. Zo ontbreekt bijvoorbeeld de hennentaster compleet in deze toch exuberante verzameling.

Zijdelings interessant is overigens dat Symon Andriessoon ook een traktaatje schreef over alchemie, dat in 1600 te Amsterdam door Cornelis Claessz. werd uitgegeven [ed. 2003: 43].

26-09-2011 om 23:20 geschreven door Eric De Bruyn