A SERIOUS MAN (Joel & Ethan Coen) (USA, 2009)

(105’)

Larry Gopnik is een brave, ietwat schlemielige Amerikaanse jood die fysica doceert aan de universiteit en op het punt staat promotie te maken. Hij krijgt echter te maken met een hele reeks tegenslagen, teleurstellingen en irritaties: zijn vrouw wil scheiden en drijft hem het huis uit zodat hij moet logeren in een motel, zijn zoon en dochter ontpoppen zich in hun puberteit tot onvervalste egocentrische etters, zijn inwonende broer Arthur (die last heeft van een etterende cyste) veroorzaakt voortdurend problemen, zijn buurman respecteert de grens tussen hun huizen niet, een gebuisde Koreaanse student probeert hem om te kopen, hij krijgt klachten van een postorderbedrijf omdat zijn zoon achter zijn rug lp’s heeft besteld en op de universiteit komen er anonieme brieven aan waarin hij belasterd wordt. De rabbi’s bij wie hij raad zoekt, kunnen hem niet verder helpen (één van hen, de oudste, wil hem zelfs niet ontvangen) en de advocaten die hij onder de arm moet nemen, kosten hem handenvol geld.

Een zekere overeenkomst met Job, de hoofdfiguur uit het gelijknamige bijbelboek, die naar aanleiding van een weddenschap tussen God en de duivel ook allerlei tegenslagen kent, lijkt bij dit alles onmiskenbaar. Nochtans zegt Ethan Coen in een (bijzonder interessant) interview met Erik Stockman [in Humo nr. 3619, 12 januari 2010, pp. 154-158]: Ik snap die analogie wel – ze is zelfs overduidelijk. Maar neen: we hebben ons niét gebaseerd op het boek Job. Geen seconde. Zoals ook elders uit dit interview blijkt, schrikken de Coen-broertjes er vaak niet voor terug enigszins met de voeten van de interviewer (en van de kijker?) te rammelen. Wel is het zo dat het met Larry Gopnik helemaal anders lijkt af te lopen dan met Job, die omwille van zijn standvastige geloof door God rijkelijk beloond wordt. Als op het einde alles weer een beetje lijkt goed te komen (Sy Ableman, de minnaar van zijn vrouw, is verongelukt en zijn vrouw bakt opnieuw zoete broodjes, zijn zoon heeft zijn bar mitzvah gedaan, de promotie is binnen en Larry gebruikt het omkoopgeld van de Koreaan om zijn advocaat te betalen), krijgt Larry een telefoontje van zijn dokter: de uitslag van het onderzoek (uit het begin van de film) is binnen en de dokter wil Larry onmiddellijk onder vier ogen spreken. Geen goed nieuws dus, kunnen we vermoeden. Enkele minuten later eindigt de film met donkere tornadowolken die dreigend dichterbij komen. Als God in de bijbel tot Job spreekt, gebeurt dat ook in een storm [zie Het Boek Job 38: 1 = Nu nam Jahweh het woord, en sprak tot Job in de storm]. Als Erik Stockman vraagt wat die tornado in de film doet, zegt Joel: Wel… Goeie vraag (giechelt). We wilden absoluut een tornado in onze film. Maar we wisten niet of we hem in het begin, in het midden, of op het eind moesten plaatsen. En Ethan: Een tornado is iets machtigs, iets bijbels, iets apocalyptisch. We hebben er in onze kindertijd heel veel zien rondrazen, op die grote weidse vlaktes.

Elders in het interview zegt Ethan: Het was ook niet de bedoeling grote statements over het leven te maken; we wilden gewoon een entertainend verhaal vertellen. Larry zit inderdaad in het hoekje waar de klappen vallen, maar het zou totaal verkeerd zijn om daaruit te besluiten dat Joel en ik zwartkijkers zijn. Dénk ik toch. En in verband met de ongeveer tien minuten durende, volledig in het Jiddisch gesproken proloog bij de film waarin een joods koppel (ergens in Oost-Europa, ergens rond 1900) bezoek krijgt van een oude man die wel eens een dybbuk, een soort duivel, zou kunnen zijn, zegt Ethan: We hebben een hoop lol gehad met het uitschrijven van die scènes, maar we hadden aanvankelijk geen flauw idee wat we ermee moesten aanvangen. Let op die ‘aanvankelijk’. Even later zegt Joel: Als we die proloog hadden weggelaten, zou je een totaal andere film zien. Het zou een nogal banaal drama zijn geworden over de Midwest, over Suburbia, en over een Joodse gemeenschap. Met die proloog erbij, word je vanaf het eerste frame in een haast surreëel universum gedropt.

Men zou uit deze antwoorden kunnen concluderen dat die Coen-broertjes maar wat raak lullen en misschien is dat niet eens zo ver naast de waarheid. Zoals gezegd: in interviews laten ze zelden het achterste van hun tong zien en aarzelen ze niet de interviewer een beetje voor joker te zetten. Er is echter ook nog de film zelf, en zonder nu te beweren dat deze het karakter heeft van een diepgravend filosofisch traktaat-in-beelden: A Serious Man heeft volgens ons toch wel iets te vertellen. Waarschijnlijk bekijkt men deze prent best als een satire. De satire is een genre [en wij citeren hier uit H. van Gorp e.a., Lexicon van Literaire Termen, Leuven, 1991 (vijfde volledig herziene druk), p. 361] dat zich bedient van een vertekenende of karikaturale voorstellingswijze, waarbij de disproportie tussen voorstelling en feitelijkheid lachwekkend werkt. Daarmee beoogt satire geen louter komisch effect, maar wil ze kritiek uitbrengen en beleren: het behandelde thema wordt op een zodanige wijze voorgesteld dat het als verwerpelijk of minstens belachelijk overkomt.

Concreet: waarop wordt in A Serious Man kritiek geleverd? Ten eerste: op het gegeven dat men in het leven vaak geconfronteerd wordt met irritante mensen die je het leven op allerlei manieren zuur maken. Larry’s vrouw is een harteloze bitch, zijn dochter denkt alleen maar aan uitgaan en haar haar doen, zijn zoon is een egoïstisch ettertje, zijn broer is een lastpost, zijn buurman is een bullebak, Sy Ableman is een hypocriete smeerlap (so important, Larry, so important … , Sy blijkt uiteindelijk ook die anonieme brieven geschreven te hebben), zijn advocaat denkt alleen maar aan geld, de Koreaanse student is corrupt en onbetrouwbaar, Larry’s collega Arlen spreekt met een gespleten tong. Ten tweede: de personen die je zouden kunnen helpen als je problemen hebt, blijken vaak oppervlakkige minkukels te zijn. Zie de eerste rabbi (look at the parking lot, Larry!), zie de tweede rabbi (met het góddelijke verhaal over de goy’s teeth), zie vooral ook de derde rabbi (die Danny na zijn bar mitzvah het geheim van de kosmos zou moeten vertellen, maar alleen wat wauwelt over Jefferson Airplane en zegt: be a good boy). Zie ook de o zo vriendelijke en meelevende advocaat die Larry eigenlijk alleen maar aan het lijntje houdt.

Een derde motief dat in de film een belangrijke rol speelt, is de onzekerheid van alles. Men kan dit zien als een kritiek op het ‘leven’ en op de ongrijpbare ‘instanties’ die het leven lijken te beheersen, en dus – waarom niet? – op Hashem, op God dus (zie de tornado op het einde). Larry brengt dit motief zelf aan wanneer hij aan een meertje een gesprek heeft met een vriendin over zijn nakende echtscheiding (ik zag het niet aankomen, de ene dag was het zus, de volgende dag zo, complete onzekerheid!). Dit motief wordt verder aangebracht via een aantal andere onderdeeltjes van de film: in de eerste plaats via de proloog (is die oude vent nu een dybbuk of is het er geen?), maar ook via de enige les (afgezien van de droomles) die we Larry zien geven over het experiment met Schrödinger’s cat (is de kat nu dood of niet). Men denke in dit verband ook aan de assistent van de advocaat die plots doodvalt, en aan de Mentaculus, de poging van Larry’s broer om het universum te ontcijferen.

Een satire wil niet alleen bekritiseren, maar ook beleren en dat doen de Coen-broertjes in deze film zeker en vast eveneens. Wat is de remedie tegen al deze ellende en onzekerheid die een mens kan tegenkomen? De film begint met een motto van Rashi (een Joodse bijbelcommentator uit de 11^de eeuw): Receive with simplicity everything that happens to you. Met andere woorden: neem de dingen niet te ‘serieus’, leer relativeren, zie het belang van humor in, want morgen kan het leven gedaan zijn (zie het telefoontje dat Larry krijgt van zijn dokter, net nadat hij de F van de Koreaanse student veranderd heeft in een C minus). En óók (so important, zou Sy Ableman zeggen): de liefde! Niet voor niets krijgen we tijdens de begin- én de eindgeneriek Somebody to love van de Jefferson Airplane te horen: don’t you want somebody to love / don’t you need somebody to love / wouldn’t you love somebody to love / you better find somebody to love. Het is het hoofdthema van de film. En het is wat Larry radeloos zoekt: zie de droomsequens waarin hij met Mrs. Samsky ‘epibreert’, ook weer op de tonen van Somebody to love.

Deze (in wezen totaal niet hermetische maar integendeel zeer toegankelijke) boodschap die de Coen-broertjes hun publiek meegeven, is voor ons – na 55 jaar in dit door Hashem geregeerde leven – herkenbaar van a tot z, maar het is niet alleen dààrom dat wij vinden dat A Serious Man de beste film van 2010 is en één van de geweldigste films die wij ooit zagen. Er is immers nog zoveel meer dat van deze prent een perfect meesterwerk maakt. Er is de alomtegenwoordige, subtiele en bijzonder geslaagde humor, vanaf de proloog met de dybbuk en dat koddige Jiddisch (joa, vaz hazt du getän, Anna?) over de brabbelende rabbi’s tot en met het nog snel even veranderen van die C in een C minus op het einde. En dat tot in de kleinste details (wanneer Danny en een vriendje de laden van de schooldirecteur doorzoeken, héél even een glimp van een Playboy!). Er is de grandioze casting: allemaal onbekende acteurs, maar wat een geweldige koppen (die vrouw van Larry, die schoolmeester, die schooldirecteur, die oude rabbi), wat een mimiek (die Mrs. Samsky, die secretaresse van de ouwe rabbi!) en wat een acteertalent. De dialogen zijn magistraal, zonder uitzondering en weer tot in de kleinste details (als die Koreaanse vader bij Larry komt last verkopen, de buurman: does this man bother you?).

En dan is er natuurlijk nog het meesterlijk spelen met beeld en geluid. De manier waarop dat verhaal van de goy’s teeth wordt verfilmd: je ziet die tandarts spreken, maar je hoort de vertellende stem van de rabbi, behalve de laatste woorden, dan zie je plots weer de mond van de rabbi die het verhaal vertelt, en dan op de soundtrack de gitaar van Jimi Hendrix erbij. Of neem de bar mitzvah van Danny, met die aanwijsstok die tergend scherp over het tekstblad schraapt. Of neem Arthur die in zwembroek uit het meertje komt, in kikkerperspectief in beeld wordt genomen en donderend uitroept: if someone would bottle this air, he would make a million dollars! Of neem … Ach, het volstaat om de film te bekijken en men beseft dat Joel en Ethan Coen werkelijk zeer begenadigde en getalenteerde filmregisseurs zijn.

Wat gezegd moest worden, is daarmee gezegd, maar om af te ronden nog snel even dit. Sommige bronnen (onder meer de internetsite van Time-magazine) noteren dat de film zich afspeelt in suburban Minneapolis in 1967. Nochtans krijgt Larry van de man van het postorderbedrijf te horen dat er reeds twee lp’s naar hem werden opgestuurd: Cosmo’s Factory van Creedence Clearwater Revival en Abraxas van Santana. Allebei albums uit 1970. Hoe kan de film zich dan afspelen in 1967?

Quotering: 5

28-03-2011 om 00:15 geschreven door Eric De Bruyn