AL T’ANTWERPEN IN DIE STAD Jan van Boendale en de literaire cultuur van zijn tijd (Wim van Anrooij e.a.) 2002

[Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen – deel XXIV, Prometheus, Amsterdam, 2002, 205 blz. = Van Anrooij e.a. 2002]

In december 1999 vond in Leiden een driedaagse workshop plaats rond het thema ‘Literatuur in en rond Antwerpen (1300-1350)’. De bedoeling was een scherper literair-historisch beeld te krijgen van het tiental Middelnederlandse teksten dat in de eerste helft van de veertiende eeuw geschreven werd door de Antwerpse schepenklerk Jan van Boendale en door wat in de vakliteratuur ondertussen de ‘Antwerpse School’ is gaan heten. In de hier besproken bundel worden – op vijf na – de (soms sterk aangepaste) voordrachten gepubliceerd die tijdens de workshop werden gehouden. Ofschoon sommige auteurs op een aantal punten met elkaar van mening verschillen, werd door Wim van Anrooij, de redacteur van de bundel, geen poging gedaan om de uiteenlopende visies te harmoniëren, omdat op die manier naar verluidt beter recht wordt gedaan aan de huidige stand van het onderzoek.

Na een algemene inleiding van Wim van Anrooij, waarin gesteld wordt dat de aandacht voor de Antwerpse literatuur uit de eerste helft van de veertiende eeuw groeiende is in de kringen der medioneerlandici, schetst historicus Raymond van Uytven de betekenis van de stad Antwerpen tussen 1300 en 1350. In die periode was Antwerpen politiek en economisch gezien de mindere van de leidende Brabantse steden Brussel en Leuven en van de Vlaamse grootsteden Gent en Brugge. Antwerpen kende weliswaar een gestage demografische en commerciële groei, maar dat lijkt onvoldoende om het plotse verschijnen te verklaren van een indrukwekkende reeks literaire werken. Was de overkomst van Jan van Boendale uit Tervuren dan toch de hoofdoorzaak van de Antwerpse literaire bloei in de veertiende eeuw?

Geert Warnar vergelijkt Jan van Boendale en Jan van Ruusbroec met elkaar. Beide Middelnederlandse auteurs behoorden tot een intellectuele middenklasse uit de kringen rond kapittel, klooster en ambtelijke instellingen, de ene in Antwerpen, de andere in Brussel. Ruusbroec en Boendale moeten niet beschouwd worden als religieuze en profane tegenpolen, maar wel als exponenten van een bredere cultuur van clerici binnen de Middelnederlandse letterkunde.

In haar bijdrage gaat Miriam Piters na of het mogelijk is om de oorspronkelijke geleding van Boendales Der leken spiegel (de indeling in boeken en hoofdstukken gecombineerd met berijmde inhoudsoverzichten, tafels en dergelijke meer) af te leiden uit de overgeleverde handschriften. Het antwoord op deze vraag blijkt niet gemakkelijk te zijn en Piters komt dan ook slechts tot een hypothetische conclusie met een zeer voorlopig karakter.

De interne organisatie van de behandelde stof in een zakelijk en discursief vertoog door middel van opsommingen via signaalwoorden zoals ‘poenten’, ‘dingen’, ‘manieren’ en ‘saken’ (voorafgegaan door een telwoord) staat centraal in het tweede artikel van Wim van Anrooij. Boendale en zijn tijdgenoten blijken hier meer gebruik van te maken dan hun grote voorbeeld Jacob van Maerlant.

Jacoba van Leeuwen gaat na hoe in teksten van de Antwerpse School wordt omgegaan met de normen van strengheid en barmhartigheid waaraan rechtvaardige rechters en goede vorsten dienen te beantwoorden en Sabrina Corbellini stelt vast dat Latijnse verzamelhandschriften met teksten van de Italiaanse jurist Albertanus van Brescia (twee van deze teksten vormden de bron voor respectievelijk de Dietsche doctrinale en de Melibeus) een brede verspreiding kenden in de Nederlanden. Anneke B. Mulder-Bakker onderzoekt twee veertiende-eeuwse verzamelhandschriften (de Beatrijs-codex en het Oxfordse handschrift) waarin onder meer teksten van de Antwerpse School zijn opgenomen. Zij beschouwt deze beide codices als ‘familieboeken’ die waarschijnlijk werden samengesteld in opdracht van een Antwerpse of Brusselse koopmansfamilie en die zich vooral lijken te richten op de vrouw des huizes om via haar het christelijke geloof en de burgerplichten te propageren.

Het belangwekkendste maar tegelijk ook controversieelste onderdeel van de bundel wordt gevormd door de bijdrage van Joris Reynaert die uitgebreid de hypothese verdedigt dat àlle aan de Antwerpse School toegeschreven teksten (de Brabantsche Yeesten, de Sidrac, de Korte Kroniek van Brabant, Der Leken Spiegel, Jans Teesteye, Van den derden Eduwaert, de Melibeus, de Dietsche Doctrinale, het Boec van der wraken en Hoemen ene stat regeren sal) als auteur Jan van Boendale hebben. Grensverleggend is dat Reynaert bij zijn analyse van stijl- en woordgebruik regelmatig gebruik maakt van de nieuwe mogelijkheden die geboden worden door de Cd-rom Middelnederlands. Zijn betoog, het moge dan in hoge mate intelligent en verfijnd zijn opgebouwd, kan echter niet volledig overtuigen en de andere auteurs van deze bundel (onder meer Van Anrooij en Mulder-Bakker) hoeden er zich dan ook expliciet voor om in deze kwestie kleur te bekennen.

Ook de conclusies van de andere bijdragen overstijgen vaak niet het niveau van de hypothese, wat nogmaals aantoont dat het onderzoek naar de teksten van de Antwerpse School verre van afgerond is. Deze academische verzamelbundel zal daarom ongetwijfeld de nodige reacties uitlokken maar vormt op die manier tegelijk een stevige stimulans om verder veldwerk te verrichten. Omwille van het terreinverkennende karakter van deze uitgave en omwille van de geringere bekendheid van de erin behandelde Middelnederlandse teksten zal het wel duidelijk zijn dat hier in de eerste plaats een gespecialiseerd lezerspubliek wordt aangesproken.

Recensies

- Mirjam Schaap, “Boendale: uitzondering of exponent van zijn tijd?”, in: Madoc, jg. 16, nr. 4 (winter 2002), pp. 244-246.

- Geert Claassens, in: Millennium, jg. 17 (2003), nr. 1, pp. 73-76.

[explicit 30 juni 2002]

17-10-2014 om 19:20 geschreven door Eric De Bruyn