Het smelt (Lize Spit) 2016

[Das Mag Uitgeverij, s.l., 2016, 478 blz.]

Eindelijk hebben we hem dan ook gelezen, de debuutroman van de Vlaamse schrijfster Lize Spit (°1988). Toegegeven: vrij laat, gezien de hype die er rond het boek ontstond. Volgens sommigen was het de beste Vlaamse roman van 2016, volgens anderen leek het nergens naar. En wat dacht u? Inderdaad: de waarheid ligt zoals zo vaak in het midden.

Laten we meteen signaleren dat Lize Spit ontegensprekelijk schrijftalent bezit. Ze kan heel goed een sfeer oproepen, ze weet de lezer mee te trekken in haar verhaal, de titel van de roman is prima en er vloeien regelmatig (misschien toch iets minder vaak dan we zouden mogen verwachten) speciale zinnen met een onmiskenbare literaire meerwaarde uit haar pen. Als wij proeflezer zouden zijn bij een uitgeverij, dan zouden we ook aanraden om dit boek uit te geven. We kunnen ons er niet van weerhouden van die ‘speciale’ zinnen en formuleringen enkele voorbeelden te geven.

- De hoofdpersoon, het tienermeisje Eva, wordt gefascineerd door een iets oudere vriendin, Elisa: ‘Haar onafgebroken blik gaf me een warme blos: ik bestond voor een meisje uit Hoogstraten’ [p. 96]. Zou in een gedicht niet misstaan, dat laatste zinnetje…

- Eva en Elisa kleden zich om in het ‘familiehok’ van het zwembad: ‘De naakte, kleine kinderen waren niet kieskeurig of streng voor andere lichamen. Ze klampten zich enkel vast aan de billen van de hulpmoeders: ongeschoren met stompe hoeken. Bij aanvang van de zwemles kropen die als een kudde nijlpaarden tegen elkaar aan in het ondiepe water, om met hun ogen net boven water de eerste voorzichtige schoolslagen en salto’s van hun kinderen te kunnen volgen’ [p. 97]. Wat zou een slechte schrijver van zulk een passage gemaakt hebben?

- Nog over Eva die Elisa bewondert: ‘Voor het eerst wist ik wat het geheim was om goed op te schieten met een meisje: je mag het niet te hard willen’ [p. 99].

- Eva over zichzelf: ‘Ik was de korst op de wonde, die moest loskomen zonder dat eraan gekrabd mocht worden’ [p. 109].

- Over Eva’s autistische jongere zusje: ‘We weten het allemaal, Tesje heeft haar lichaam tot secretaresse van haar eigen gemoed gemaakt – hoe slechter ze zich voelt, hoe meer overuren ze klopt’ [p. 202].

Het is slechts een kleine greep, doch quod erat demonstrandum: Lize Spit heeft schrijftalent.

Een roman is natuurlijk iets anders dan een gedicht. Een goede roman moet niet alleen fraai geformuleerde zinnen en geslaagde sfeerschepping bevatten maar ook een goed opgebouwde structuur vertonen die rond een boeiende pitch (modewoord!) draait en bestaat uit verschillende motieven die naar het einde toe op harmonische wijze samenvloeien. Met die ‘pitch’ zit het op het eerste gezicht wel snor in Het smelt. Het centrale verhaal speelt in het Vlaamse gehucht Bovenmeer in 2002 en draait rond drie veertienjarigen, Eva en haar vriendjes Pim en Laurens. Om de grote vakantie wat spannender te maken hebben Pim en Laurens een spelletje verzonnen. Zij nodigen een paar maal achter elkaar een meisje van hun leeftijd uit bij hen thuis, en leggen dat meisje dan een raadsel voor dat bedacht is door Eva: een man hangt in een strop in een kamer met enkel een plas water aan zijn voeten, hoe is die man daar zo terechtgekomen? Natuurlijk heeft elke lezer na twee seconden nadenken door dat die man op een blok ijs is gaan staan en heeft gewacht tot dat blok begon te smelten, tot hij zichzelf verhing. Dat geen enkele van die meisjes het antwoord raadt, is een eerste (weliswaar lichte) smet op de plot van deze roman. Dat wordt gedeeltelijk goedgemaakt door het erotische sfeertje dat rond dit spelletje gecreëerd wordt: de meisjes mogen acht vragen stellen om tot het antwoord te komen, maar bij elke vraag moeten ze een kledingstuk uittrekken. Stel dat hier een volwassene bij betrokken zou zijn, dan zouden vele lezers het wat moeilijk hebben, maar het gaat hier om jonge tieners onder elkaar, dus Spit komt er glansrijk mee weg, hoe kinky de hele zaak ook mag klinken.

Aanvankelijk bestaat de inzet van het spel erin dat de meisjes 200 euro kunnen winnen, als ze het antwoord raden. Doen ze dat niet, dan moeten ze uitvoeren whatever Pim, Laurens en Eva hen vragen. Later (als Eva de 200 euro zomaar heeft weggegeven aan één van de meisjes) mogen de meisjes, als ze winnen, aan Pim, Laurens en Eva een opdracht geven die ze niet kunnen weigeren. Het laatste meisje in de reeks is Elisa, het knapste meisje van het dorp, aan wie Eva een hele tijd daarvoor de oplossing van het raadsel verklapt heeft. Elisa speelt het spelletje een tijdje mee tot ze bijna in haar blootje staat, maar geeft dan het juiste antwoord. Zij eist vervolgens dat Pim, Laurens en Eva zich uitkleden en dat Pim en Laurens Eva doen klaarkomen. De kinky pitch van het verhaal bereikt hier bijna zijn hoogtepunt, maar krijgt dan een rare, onverwachte wending die menig lezer de wenkbrouwen zal hebben doen fronsen: Laurens houdt Eva in bedwang, en Pim begint met een gatenboorder (een gatenboorder!) haar vagina te penetreren, waarbij ook nog behangsellijm uit een emmer naar binnen gewerkt wordt, en dat houdt pas op als er bloed begint te vloeien. We mogen dus rustig stellen dat Eva hier op een vrij perverse manier verkracht wordt. Als zij weer rechtstaat, slaat ze met een spade Laurens een flinke jaap in zijn hoofd en vlucht weg. Het hele geval blijft (toch ook een beetje ongeloofwaardig) onder de radar, alleen Laurens moeder (een slagerin) blijkt er later lucht van te hebben gekregen.

De roman Het smelt bevat drie soorten hoofdstukken. De hoofdstukken waarin het bovenstaande verhaal wordt verteld, hebben als titel telkens een datum (4 juli 2002 enzovoort). Dan zijn er hoofdstukken met een ‘gewone’ titel (Vier schaduwen, enzovoort) waarin we informatie krijgen over de jaren die voorafgingen aan 2002. En in de hoofdstukken met als titel telkens een uur (9.00 uur, enzovoort) vernemen we hoe, jaren later, de volwassen Eva met de auto van Brussel (waar zij woont) naar Bovenmeer rijdt, met een grote blok ijs in de koffer. Op weg naar de boerderij van Pims ouders waar een herdenking zal doorgaan van de dood van Jan, de oudere broer van Pim die ooit zelfmoord pleegde door zich in een beerput te laten vallen. Gaandeweg wordt het de lezer duidelijk dat Eva, die zich niet onder de andere gasten mengt maar zich terugtrekt in een schuur om daar op het blok ijs te gaan staan met een strop rond haar nek, zelfmoord wil plegen. Blijkbaar om zich na al die jaren te wreken. En dat gebeurt dan ook, die avond. Nadat zij eerst nog een lading mest over het vlees in de slagerij van Laurens moeder is gaan kappen.

Dat is dus waar in twee zinnen de roman Het smelt in essentie om draait: meisje van 14 verkracht door haar vriendjes – neemt jaren later wraak door zelfmoord te plegen. Wat aanvankelijk niet meer dan een nogal pervers erotisch spelletje van tieners leek te zijn, eindigt dus op een bijzonder wrange wijze. Dat is op zichzelf niet slecht, de (aanvankelijk wellicht meegeilende) lezer(es) mag gerust op een kaakslag getrakteerd worden, maar het probleem is dat die uiteindelijke afloop niet helemaal overtuigt. De grootste oorzaak daarvan lijkt ons te liggen in het feit dat we over de jaren tussen 2002 (de verkrachting) en het nu-moment (de zelfmoord) bijzonder weinig te weten komen. Terwijl we over de jaren vóór 2002 via die flashbackhoofdstukken net heel veel te weten komen (de gezinnen van Pim, Laurens en Eva, Eva’s losgeslagen ouders, haar autistische jongere zusje, Eva’s bewondering voor Elisa en verliefdheid op Jan, en daarnaast nog veel meer dingen, zoals onder meer de lesbische schooljuffrouw). De sfeerschepping (van een bekrompen dorpssfeer, van een stuurloos gezin, van een jong tienermeisje dat de seksualiteit ontdekt) is in die flashbackhoofdstukken danig okay, maar het zorgt ervoor dat er een heleboel narratologische draden blijven loshangen op het einde, ook en vooral doordat het onduidelijk blijft wat er met de hoofdpersonen nà 2002 gebeurd is. Dat wordt allemaal nogal snel en daardoor niet echt overtuigend afgehaspeld in de hoofdstukjes-met-uren die het nu-moment behandelen (een winterdag in januari).

Wij hebben deze roman natuurlijk maar één keer gelezen en misschien zou bij een tweede, aandachtige lezing blijken dat er wel degelijk heel wat draadjes toch vastgeknoopt worden. Onder voorbehoud dus: Het smelt is een merkwaardige roman die getuigt van heel wat schrijftalent, maar toch een aantal mankementen vertoont, te veel om van een onvervalst meesterwerk te kunnen spreken. Maar ja, Lize Spit is nog jong (geboren in 1988, net als het hoofdpersonage Eva overigens), dus uitkijken naar haar volgende roman doen wij zeker!

Quotering: ***1/2 [explicit 17 april 2017]

18-04-2017 om 18:50 geschreven door Eric De Bruyn