DE DUIVELSKUNSTENAAR De reis van Doctor Faust door 500 jaar cultuurgeschiedenis (Pieter Steinz) 2010

[Prometheus-NRC Handelsblad, Amsterdam-Rotterdam, 2010, 247 blz. = Steinz 2010]

Pieter Steinz, historicus en chef Boeken van NRC Handelsblad, behandelt in dit boekje in vogelvlucht de invloed van en de mythevorming rond de historische Johannes Faust-figuur (1480-1540) op de cultuurgeschiedenis van de zestiende eeuw tot nu. Aparte hoofdstukken worden gewijd aan wat wij uit historische bronnen weten over de echte Faust, aan het ontstaan van de mythevorming in de zestiende en zeventiende eeuw (met onder meer de Historia von D. Johann Fausten en Christopher Marlowes The Tragicall History of Doctor Faustus), aan de Faust van Goethe en aan de verdere nawerking van de Faust-stof in de negentiende, twintigste en eenentwintigste eeuw.

Steinz’ tekst klinkt hier en daar wat te veel als een culturele reisgids (zie bijvoorbeeld de overdreven aandacht voor Nederlandse kastelen waar Faust zou verbleven hebben) en is minder diepgaand dan men misschien zou wensen, maar leest daarom niet minder vlot en vormt een boeiende eerste kennismaking met de ongelooflijke invloed die het Faust-thema heeft gehad en met de talrijke, soms ver uit elkaar liggende interpretaties ervan. Als dusdanig bevat het boek de nodige interessante weetjes en lezenswaard is zeker ook het hoofdstuk waarin zeven personen uit verschillende vakgebieden (onder meer Harry Mulisch en Ard Posthuma, die in 2008 de hele Faust van Goethe in het Nederlands vertaalde) hun kijk op Faust ten beste geven. Handig op de binnenkant van de flappen zijn ook de schematische overzichten van de historische gegevens rond Faust en van de Faust-traditie in de literatuur, de kunst, de film en de muziek.

Enkele opmerkelijke passages.

- ‘Zijn einde,’ zo schreef de literatuurwetenschapper Ian Watt in zijn prachtige studie Myths of Modern Individualism, ‘is onrechtvaardig, hoe terecht het ook is in het licht van wetten en theologische dogma’s. Het is onrechtvaardig om dezelfde reden dat de meesten van ons het leven onrechtvaardig vinden: omdat de straffen altijd zwaarder lijken dan onze misdaden; omdat we niet echt het idee hebben dat we “misdaden” begaan hebben; of misschien omdat we er van kinds af aan nooit van overtuigd zijn geweest dat onze verwachtingen van het leven onredelijk zijn. Mits we niet geloven in de hel en de onsterfelijkheid van de ziel is Faust voor ons het zinnebeeld van de man die alleen maar gestraft wordt omdat hij alles wil hebben – net als ieder ander.’ [p. 92]

- ‘Mulisch geeft toe dat er wel het een en ander is dat je van Faust, of liever Goethe, kunt leren. “Laat ik vooropstellen dat ik niet alles in dit meesterwerk begrijp. Het Tweede Deel is natuurlijk van de gekke; en dan moet je je voorstellen dat Goethe het schreef toen hij bijna dood was – wat dat betreft lig ik een ronde achter. Het beste stuk van Faust I vind ik het Walpurgisnacht-gedeelte, waarin Faust en Mefisto de Blocksberg in de Harz beklimmen. De spookachtige visioenen die Goethe beschrijft, bieden de breedste horizon van wat de fantasie vermag, terwijl ze toch verbonden zijn door de vorm. Als collega-schrijver vind ik het fantastisch, maar als je me vraagt: waar slaat het allemaal op… dan is mijn antwoord: gelukkig hoef ik dat niet te weten.’ [p. 200]

[explicit 27 april 2014]

27-04-2014 om 21:13 geschreven door Eric De Bruyn  

FAUST (Alexander Sokurov) (Rusland, 2011)

(139’)

Faust is, documentaires niet meegerekend, de zeventiende film van de Russische regisseur Alexander Sokurov. Hij won met deze (Duits gesproken) vrije bewerking van Goethes Faust in 2011 de Gouden Leeuw voor Beste Film op de Biënnale van Venetië. Het is typisch zo’n film die totaal ongeschikt is voor het commerciële circuit en waar filmsnobs dus vervolgens enthousiast over kunnen doen, onder het motto ‘beneden ons de middelmaat’. Wijzelf zijn ervan overtuigd dat alleen personen die meer dan middelmatig geïnteresseerd zijn in het Faust-thema iets aan deze prent hebben, anderen zien alleen een rare film vol bokkensprongen en wazige conversaties. Maar laat het toeval nu willen dat wij effectief meer dan middelmatig geïnteresseerd zijn in het Faust-thema.

Niet dat wij daarom perse een betere film hebben gezien, maar omdat wij nieuwsgierig waren naar wat Sokurov gemaakt had van de hutsekluts die Goethes Faust in wezen toch is, hebben we desalniettemin twee maal kort achter elkaar geboeid toegekeken. En wat blijkt? Sokurov heeft er eveneens een hutsekluts van gemaakt, soms dingen van Goethe overnemend, dan weer dingen uit eigen koker toevoegend, mààr – en dat is niet onbelangrijk – niet zonder de nodige humor. Over de hele film, die zich afspeelt in het begin van de negentiende eeuw, hangt niet alleen voortdurend een bevreemdend sfeertje dat geslaagd mag heten, maar je hebt ook regelmatig de indruk dat hier een regisseur tongue in cheek bezig is. Met Russen weet je natuurlijk nooit, en zeker niet als het om leerlingen gaat van Andrei Tarkovsky, nog zo’n Russische mysterieuze-beeldenmaker waarbij je nooit echt weet wat je aan hem hebt. Omdat wij echter in dit geval extra-gemotiveerd waren dankzij het onderwerp, overlopen we film even.

Het begint al direct mooi en magisch met een lange travelling die vertrekt vanuit de ruimte en dan via de wolken afdaalt naar een wonderlijk berglandschap aan een kust om te eindigen bij een ommuurd stadje (waar professor Heinrich Faust woont). Het eerstvolgende beeld is dan een close-up van de genitaliën van een mannelijk lijk. Faust (Johannes Zeiler) is dat met de hulp van zijn dienaar Wagner aan het opensnijden, op zoek naar de menselijke ziel. De sfeer is meteen gezet. In de volgende sequens bezoekt Faust zijn vader, blijkbaar ook een dokter, die de vagina van een giechelende en zuchtende vrouw van middelbare leeftijd onderzoekt en daaruit een ei tevoorschijn goochelt. Het ei wordt onmiddellijk door de vrouw opgegeten (het is hardgekookt en Fausts vader had het net gekregen van een of andere patiënt, als betaling). Ondertussen wordt er constant gebabbeld en getaterd, en dat zal de hele film zo blijven duren.

Omdat de hongerige Faust geld nodig heeft, maakt hij kennis met de pandjesbaas Mauricius (Anton Adassinsky), een oude dikkerd die dus de duivel is. We gaan niet de hele film navertellen, hoor, we houden het bij enkele opvallende momenten. Bij Faust thuis drinkt Mauricius een half flesje giftige dollekervel leeg, blijft tot verbazing van Faust leven en terwijl ze in de stad aan het wandelen zijn, krijgt Mauricius plots buikkrampen zodat hij wil gaan kakken in een kerk, terwijl Faust buiten met Wagner en nog een gekke vrouw (een bejaarde Hanna Schygulla nota bene) die denkt dat ze met Mauricius getrouwd is, staat te praten. Erg komisch ondertussen: de met echo gelardeerde geluiden op de achtergrond van de in de kerk kakkende Mauricius (die je wel hoort, maar niet ziet).

Vervolgens gaat het naar een soort collectieve wasplaats-annex-zwembad waar een heleboel halfnaakte vrouwen in het water de was aan het doen zijn. Faust leert er Gretchen (Isolda Dychauk) kennen (merkwaardige scène: samen met een student die daar rondhangt, probeert Faust onder de lingerierokken van Gretchen te kijken, maar die merkt niks) en Mauricius neemt er een bad in zijn blootje: goddelijk, dat dikke blubberige lijf met vooraan niks en achteraan boven de billen een piepklein piemeltje! Knap gedaan van de make-upafdeling. Volgt dan de herbergscène uit Faust I, waarbij Mauricius wijn uit de muur tovert en hij ervoor zorgt dat Faust per ongeluk de broer van Gretchen (een van de oorlog teruggekeerde soldaat) doodsteekt. Tijdens de teraardebestelling van die broer komt Faust naast Gretchen staan en streelt haar hand: ongelooflijk, het tergend lang in beeld gehouden uitdagend-geile gezicht dat de opzijkijkende Gretchen dan trekt! Je moet het gezien hebben om het te kunnen geloven. Faust zorgt er dan voor dat Mauricius de moeder van Gretchen een grote som geld schenkt en op straat heeft Gretchen een gesprek met de narrige Wagner die haar een door hem net gecreëerde homunculus (een walgelijk gedrochtje, half kwal, half baby) in een fles laat zien. Maar de fles valt per ongeluk kapot en het gedrochtje ligt naar adem te happen. Kostelijk!

Mauricius zorgt er dan voor dat Gretchen in de kerk bij Faust te biechten gaat, terwijl hijzelf op een beeld van een of andere vrouwelijke heilige kruipt om die te tongzoenen: alweer een kostelijke scène! Gretchen komt dan bij Faust thuis verhaal halen in verband met de ‘moord’ op haar broer (opvallend lang aangehouden en speciaal belichte close-ups van Faust en Gretchen) en Faust tekent met bloed een contract: in ruil voor zijn ziel zal hij een volledige nacht met Gretchen mogen doorbrengen. Via een ondergrondse tunnel brengt Mauricius Faust bij een meertje waar Gretchen net van plan is zelfmoord te plegen, maar ze vallen samen in het water en Faust ontwaakt naast een naakte Gretchen in haar slaapkamer (terwijl de door Mauricius gedode moeder in een ander bed ligt). Volgen dan enkele close-ups van de naakte buik van Gretchen en van haar behaarde pubis. We zien Faust in haar vagina kijken, maar zelf mogen we niet meekijken.

Faust krijgt dan van Mauricius een ouderwets harnas (Mauricius draagt er zelf ook één) en te paard rijden ze naar een eenzaam rotsplateau. Aan een kolkende rivier ontmoet Faust nog even de dode broer van Gretchen en enkele andere dode soldaten en terwijl er voortdurend blijft getaterd worden over vanalles en nog wat, klimmen Faust en Mauricius (zonder harnas ondertussen, weggegooid) verder en arriveren ze bij een geiser. Als Mauricius laat verstaan dat het met Gretchen slecht zal aflopen, gooit Faust een hoop stenen op de als een kind wenende Mauricius en loopt hij in de richting van een gletsjer. Immer weiter, roept hij, immer weiter. Doek.

Als je de Faust-mythe een beetje kent, kan je het allemaal wel genoegzaam volgen, maar het zal duidelijk zijn dat deze door Sokurov geserveerde hutsepot met haken en ogen aan elkaar hangt en uiteindelijk niet veel meer doet dan slaan op een varken. Iemand die de Faust-mythe niet kent, haakt natuurlijk al na tien minuten af, al was het alleen maar door die ononderbroken doorlopende conversaties die nu eens tipjes van een sluier lijken op te heffen, maar meestal voortpikkelen richting nergens-bij-de-zee (de locatie ook van het stadje waar Faust woont). Een meesterlijke prent kan je deze Faust dan ook moeilijk noemen, maar zoals gezegd: Sokurovs hutsepot intrigeert wel, de mise-en-scène, de klankband en de cameravoering zijn erg verzorgd en de vaak grappige wijze waarop hij met het Faust-motief speelt en jongleert, maakt heel wat goed.

Om ‘onschuldige’ kijkers te lokken staat overigens op de dvd-cover een foto van een vrouwenmiddel, gekleed in een wel erg modern aandoende en dus on-negentiende-eeuwse doorzichtige zwarte mini-onderjurk waardoorheen het gelaat van Faust je aankijkt. Of daarmee effectief veel kijkers gaan gelokt worden, durven we te betwijfelen.

Quotering: *** [2de visie: 19 april 2014 – dvd – bib Wuustwezel]

21-04-2014 om 00:09 geschreven door Eric De Bruyn