De voorbije jaren was er in Vlaanderen heel veel discussie over de al dan niet zinvolheid van zittenblijven en van het gebruik van C- en B-attesten.

 Prof. Wim Van den Broeck schreef onlangs in het VLOR-boek ‘Spots op onderwijs' over de zinvolheid van zittenblijven’: "In tegenstelling tot de resultaten van vroeger onderzoek waaruit zou gebleken zijn dat zittenblijven grotendeels negatieve effecten heeft, hebben we op grond van nieuwe analyses, uitgevoerd op dezelfde data en met vernieuwde technieken (zgn. dubbel robuuste methoden) die ons toelaten om de matching tussen zittenblijven en controleleerlingen te optimaliseren, substantiële en langdurige objectieve effecten gevonden op alle leeftijden van het basisonderwijs. 

Ook voor het secundair onderwijs werden er vergelijkbare positieve effecten gevonden. Naast het herhalen van een leerjaar kunnen deze positieve effecten , vooral ook op het vlak van het welbevinden, ook weer geïnterpreteerd worden als deels een gevolg va het BELP-effect. Van ‘little fish’ wordt een zittenblijver immers meteen een ‘big fish’. Omdat we heel binnenkort over zittenblijven uitvoerig zullen communiceren/publiceren, houden we dit onderwerp in deze bijdrage zo kort mogelijk." 

Er komt dus binnenkort een uitvoerige studie van prof. Wim Van den Broeck. Samen met Van den Broeck publiceerden we de voorbije jaren ook al veel kritiek op de Leuvense studies/publicacties over zittenblijven van 2011-2012 waarop Van den Broeck zinspeelt (zie bijdragen op www.onderwijskrant.be). 

Van den Broeck bevestigt de visie van de overgrote meerderheid van de leerkrachten en directies. Die visie staat wel haaks op de vele uitspraken over de zinloosheid en negatieve effecten van he zittenblijven vanwege Leuvense onderzoekers e.a. die we de voorbije jaren beluisterden; en op recente ingrepen van de overheid inzake overzitten in het s.o. en het gebruik van B-attesten - waarbij minister Crevits e.a. zich beriepen op de Leuvense studies van 2011-2012. 

 Veel leerlingen zouden/zullen minder presteren als ze beseffen dat ze in elk geval en los van hun einduitslag naar een volgend leerjaar mogen overstappen. Als er geen attesten en sancties (overzitten, andere richting kiezen …) meer zijn, dan worden de leerlingen – zowel de zwakkere als de sterkere- veel minder uitgedaagd en onder enige druk gezet om hun best te doen. Dat pleitbezorgers van het afschaffen van het zittenblijven hier geen aandacht aan schenken, toont aan dat ze te weinig voeling hebben met de schoolpraktijk. 

Ook de Leuvense profs. Jan Van Damme,, Bieke De Fraine, … zagen die gevolgen volledig over het hoofd. Dit wijst er ook op dat zij geen rekening houden met de visie van de praktijkmensen en weinig voeling hebben met de klaspraktijk. Telkens lazen we dat zittenblijven zinloos was en gewoon tussen de oren van de leerkrachten zat. 

Vanaf 1 september 2014 voerde de Vlaamse Regering al verordeningen in om het zittenblijven moeilijker te maken (zie verder) en dit met een verwijzing naar een rapport van 2012 waarin Leuvense onderzoekers het zittenblijven als zinloos voorstelden. B-attesten mogen in principe ook niet meer uitgereikt worden in het eerste jaar s.o. 

Op 27 augustus 2018 lazen we op de VRT-website: “Minister Crevits is zich bewust van de negatieve gevolgen van zittenblijven. Het moet voor de klassenraad dan ook een ultieme remedie zijn wanneer alle alternatieven uitgeput zijn", klinkt het. Tegen 2020 zou ook enkel de klassenraad nog mogen beslissen of een leerling met een B-attest toch mag blijven zitten op vraag van de ouders en de leerling. Zo hoopt de minister dat zittenblijven effectief als laatste optie wordt benut.” 

We lazen op 28 juni 2019 een en ander over een recent en drastisch standpunt van het GO! omtrent zittenblijven. We citeren even uit de krant Het Laatste Nieuws’: “Het Gemeenschapsonderwijs (GO!) geeft al zijn scholen de raad om vanaf 1 september pas op het einde van de eerste graad te delibereren. Dat betekent dat leerlingen in het eerste middelbaar automatisch naar het tweede mogen. De overheid bepaalt dat leerlingen de eindtermen pas op het einde van de eerste graad moeten halen”. Topvrouw Raymonda Verdyck (GO!): “Wij adviseren om die volle twee jaar te gebruiken om leerlingen naar de eindmeet te brengen. Enkel bij uitzondering zal de klassenraad nog kunnen ingrijpen. “ Die opstelling van het GO! lokte veel negatieve reacties uit van leerkrachten, de N-VA …

Prof. Jan Van Damme concludeerde in 1999, 2001 en 2004 op basis van de grootschalige LOSO-studie dat zittenblijven voor veel leerlingen zinvol gebleken was - ook inzake hun welbevinden. De basisconclusie van de Leuvense prof. Jan Van Damme e.a. luide dan: “Zittenblijven heeft wel geen goede naam, maar het werkt wel. Met een jaartje zittenblijven maakten de meeste leerlingen het goed en presteren ze weer.”

 De Leuvense onderzoekers De Fraine en Co beweerden in 2012 echter het tegenovergestelde: : “De overtuiging van leerkrachten pro zittenblijven en het ‘hoge’ aantal zittenblijvers mogen niet los gezien worden van de ‘vaststelling’ (sic!) dat het Vlaams onderwijs de initiële sociale ongelijkheid tussen de leerlingen eerder reproduceert dan verkleint (pag. 22). Zittenblijven is dan een instrument om de ongelijkheid te bestendigen – en die sociale discriminatie zou volgens hen in Vlaanderen groter zijn dan in andere landen. De Leuvenaars beweren zelfs dat de Vlaamse leraars zittenblijven toepassen uit gemakzucht: “Zittenblijven biedt de scholen een concreet middel om falende leerlingen te remediëren zonder al te veel bijkomende inspanningen te moeten leveren (de leerling doet immers gewoon hetzelfde leerjaar opnieuw.“ 

In 2013 en 2014 erkenden de Leuvense onderzoekers na veel kritiek van Van den Broeck en Feys op hun studies plots wel dat ze in een eigen studie over zittenblijven in het eerste leerjaar grote methodologische fouten hadden gemaakt en dat dus ook hun conclusies voorbarig waren. Hun schuldbeken-tenis luidde dan : “De drastische aanbeveling om het zittenblijven in het basisonderwijs af te schaffen, zouden we vandaag - met wat we nu weten - niet meer doen.” Maar ondertussen was het kwaad geschied. In een Belga-bericht en in de kranten van 14 augustus 2017 lazen we plots ook volgende conclusie uit een recente Leuvense studie: “Het eerste jaar in het secundair onderwijs overdoen voor wie slecht presteerde heeft een positief effect op zijn of haar schoolwelbevinden of ‘op het zich goed voelen op school’ en ‘het positief ingesteld zijn over de instelling’. 

Dat blijkt uit de masterproef waarmee Loulou Detienne aan de KU Leuven promoveerde tot Master of Science in de pedagogische wetenschappen.” Dezelfde conclusie overigens als deze die Jan Van Damme destijds trok uit de LOSO-studie. 

Detienne stelde vast: “Leerlingen die blijven zitten in het eerste middelbaar hebben een significant hoger schoolwelbevinden dan vergelijkbare leerlingen die niet bleven zitten en dit zowel in het bisjaar als in het daaropvolgende schooljaar. De resultaten bevestigen de theorie van het ‘Big-fish-little-pond effect’ dat zegt dat het academisch zelfconcept van zittenblijvers in het bisjaar stijgt doordat ze nu niet meer tot de leerlingengroep met de laagste academische prestaties behoren, maar integendeel deel uitmaken van de groep met hogere academische prestaties. Dit onderzoeksresultaat bewijst volgens de onderzoekster ook het belang van de klassamenstelling. “Leerlingen met een lagere academische bekwaamheid zijn dus gebaat bij een klassamenstelling waarbij ze in het bisjaar niet meer tot de leerlingengroep met de laagste academische prestaties behoren, maar nu deel uitmaken van de groep met hogere academische prestaties.” 

Noot: Jan Van Damme schreef in 1991 in het rapport 'Het educatief bestel in België' dat er niet minder dan 9% zittenblijvers waren in het eerste jaar s.o. Dit leidde tot de hetze tegen onze sterk presterende eerste graad s.o. en tot de vele hervormingsplannen. In 1994 schreef Van Damme echter dat uit zijn recente telling bleek dat er 3,4% zittenblijvers waren in het eerste jaar. Maar de kwakkel van 1991 wordt nog steeds doorverteld. Er zijn momenteel 2,8% zittenblijvers en in de landelijke regio's nog een pak minder, maar in de hervormingsplannen voor het s.o. lazen we nog geregeld dat er enorm veel zittenblijvers waren bij de overgang naar het s.o. 

In een Leuvense Metaforumpublicatie over de hervorming van het s.o. spraken Van Damme en De Fraine zich in 2012 ook uit tegen het gebruik van B-attesten in de eerste 3 jaar van het s.o., maar dezelfde Van Damme sprak zich de voorbije jaren dan weer plots lovend uit over het gebruik van B-attesten. Geen aandacht voor inzet-bevorderende & preventieve functie van zittenblijven 

De Leuvense onderzoekers, de kopstukken van het GO! , beleidsmakers, minister Crevits... hielden de voorbije jaren bij hun stellige uitspraken over de zinloosheid van het zittenblijven helemaal geen rekening met de belangrijke preventieve en motiverende functie van zittenblijven. Dit is ook het geval in het recente GO!-advies om de leerlingen automatisch te laten overgaan naar het tweede jaar.

 Als reactie op het afschaffen van het zittenblijven in het eerste jaar s.o. in Franstalig België in 1995 hebben we daar destijds in Onderwijskrant nochtans tijdig op gewezen. De Leuvense en andere studies over zittenblijven & andere tegenstanders van zittenblijven houden nooit rekening met de belangrijkste en meest nefaste gevolgen van het zomaar verbieden van het zittenblijven – zoals die ook manifest tot uiting kwamen in een experiment in Franstalig België.

 In Franstalig België werd al in 1995 de grote hervorming van de zgn. ‘école de la réussite’ ingevoerd waarbij zittenblijven in het eerste jaar van een bepaalde graad – en vooral in de eerste graad s.o. -gewoon verboden werd. Zo wou men het zittenblijven in sterke mate reduceren. Dit leidde vooreerst tot een vrij hoog aantal zittenblijvers in het tweede en derde jaar s.o. (cf. PISA-gegevens), maar eveneens tot een niveaudaling die ook in TIMSS & PMISA tot uiting kwam. 

Een Waals onderzoeker stelde terecht in een studie vast dat de Waalse leerkrachten wel degelijk gefundeerde argumenten hadden voor het zittenblijven – naast de mogelijke voordelen voor de individuele overzitters. Een van hun belangrijkste argumenten voor het behoud van het zittenblijven luidde: “En l’absence du redoublement (op einde eerste jaar) les enseignants se plaignent en effet du défaut de motivation induit auprès les élèves. Il devient (encore plus) difficile de les faire travailler”. 

Door het feit dat de leerlingen niet meer moesten slagen op het einde van het eerste jaar, waren ze ook minder gemotiveerd om zich in te zetten voor hun studies. 

We voorspelden in 1995 dat de zgn. 'école de la réussite' zou uitdraaien op een école de l’échec – ook omwille van de nefaste gevolgen voor de studiemotivatie, en dit bleek dus ook het geval te zijn. Naderhand werd die maatregel weer afgevoerd – mede onder druk van de leerkrachten en van de MR-partij. De regel dat men op school de kans loopt om niet te slagen, maakt inherent deel uit van het schoolspel. Veel leerlingen zouden/zullen minder presteren als ze beseffen dat ze in elk geval en los van hun einduitslag naar een volgend leerjaar mogen overstappen. Als er geen attesten en sancties (overzitten, andere richting kiezen …) meer zijn, dan worden de leerlingen – zowel de zwakkere als de sterkere- veel minder uitgedaagd en onder enige druk gezet om hun best te doen. 

Gewoon het feit dat leerlingen weten dat er bij onvoldoende inzet en/of resultaten sancties (kunnen) volgen, beïnvloedt hun inzet en leermotivatie. De Duitse ondervoorzitster van de liberale FDP-partij drukte het in 2013 nog zo uit: “Wenn das Sitzenbleiben in der Schule verschwindet, gibt es für Schüler keinen Grund mehr, sich anzustrengen. Denn die nächste Klasse wird auf jeden Falle er- reicht. Kinder und Jugendliche brauchen Herausforderungen. Ihnen vorzumachen, dass es Erfolge ohne Anstrengung und Leistung gibt, betrügt sie um ihre Zukunftschancen (in: Wir wollen dass kein Kind verloren geht, Die Welt, 20. 02. 2013). Ze stelde verder: “Wer das Sitzenbleiben abschafft, gaukelt den Schülern eine heile Welt vor. Kinder und Jugendliche brauchen Herausforderungen. Sie wollen sich weiterentwickeln. Ihnen vorzumachen, dass es Erfolge ohne Anstrengung und Leistung gibt, betrügt sie um ihre Zukunftschancen.” 

In landen waar zittenblijven quasi verboden is, voelen niet enkel de leerlingen, maar ook de leerkrachten zich minder aangespoord om zich in te zetten en goed te presteren. De druk op de ketel neemt in sterke mate af. Dit verklaart o.i. mede waarom in een land als Zweden waar de leerlingen tot 15 jaar vaak automatisch overgaan, niet enkel de leermotivatie, maar ook de leerresultaten te wensen overlaten. Zweden is een van de zwakst presterende landen voor PISA e.d. Er zijn ook meer leerlingen die na de lagere cyclus s.o. afhaken.