1. Inleiding:  Prof. Jaap Dronkers & anderen concludeerden: het Vlaams secundair onderwijs slaagt er wonderwel in om een grote mate van sociale gelijkheid (gelijke kansen) te combineren met een hoge effectiviteit dankzij zijn unieke, gedifferentieerde en stimulerende onderwijsstructuur & vlotte heroriëntatie

We bekijken eerst even de belangrijkste conclusies in de studie ”The high performance of Dutch and Flemish 15-year-old native pupils: explaining country diffe- rent math scores between highly stratified educational systems (Tijana Prokic-Breuer & Jaap Dron- kers, Maastricht University, 2012). 

De basisconclusie luidt: het Vlaams secundair onderwijs slaagt er wonderwel in om een grote mate van sociale gelijkheid (gelijke kansen) te combineren met een hoge effectiviteit dankzij zijn unieke, gedifferentieerde en stimulerende onderwijsstructuur. The entrance selection (gematigde selectie bij start s.o. en veel leerlingen in sterke opties) by schools is useful to strengthen their ambition and quality,which influence the performance of their pupils.” 

Dat is b.v. een verschil met het selectievere systeem van Duitsland. We citeren nu enkele passages en conclusies uit dit onderzoek. De onderzoekers wilden nagaan hoe het mogelijk is dat Vlaanderen niet enkel een hoge-PISA-score behaalt, maar ook een hoge mate van sociale gelijkheid (=gelijke kansen; dit laatste is ook gebleken uit ander onderzoek van prof. Dronkers & anderen). 

De onderzoekers gingen uit van de volgende hypothese. We stelden de voorbije jaren vast dat het Vlaams onderwijssysteem gelijke kansen tussen de leerlingen promoot zonder daarbij afbreuk te doen aan de effectiviteit (b.v. Europese topscore voor PISA-2012-wiskunde en eigen onderzoek). We vermoeden dat dit bereikt wordt door het plaatsen van een groot deel van de leerlingen bij de start van het s.o. in sterkere richtingen - ‘higher track’. (Veel leerlingen dus -70%- die kiezen voor sterkere richtingen, de opties Latijn en Moderne Wetenschappen in de eerste graad.) 

Een uniek kenmerk van het Vlaams onderwijs is dat als gevolg van de al bij al eerder gematigde selectiviteit bij de start, de meerderheid van de leerlingen wordt toegestaan ‘to enter highest educational track’ (= sterke richtingen = hoog starten). Dat heel veel leerlingen mogen starten in richtingen die hoge eisen stellen is volgens de onderzoekers vrij belangrijk. In sterk selectieve systemen (o.a. Duitsland) is dit minder het geval. 

In tegenstelling tot comprehensieve onderwijssystemen met een gemeenschappelijke lagere cyclus - is het tevens zo dat in Vlaanderen het bestaan van ‘lagere onderwijsrichtingen’ (lowest tracks) de mogelijkheid biedt van ‘downward mobility during secondary education’ (=tijdige en soepele overgang naar meer passende opties is mogelijk.) 

We vermoeden dat de grote deelname aan de ‘higher tracks’ niet enkel de gelijke kansen bevordert, maar dat tegelijk de motivatie van de leerlingen om in de sterke richtingen te blijven hoger is dan de motivatie om in een lagere richting terecht te komen: “We argue that next to equity benefits related to the bigger size of the highest tracks, the motivation of students to stay in the highest track is higher than the motivation to exit from the lowest track; therefore, the educational performance of all pupils can be increased.” Dronkers en Prokic-Breuer stelden in hun onderzoek vast dat hun hypotheses grotendeels bevestigd werden. 

De eindconclusie luidt: The high Flemish scores can be partly explained by the high curriculum mobility (as indicated by the highest level of medium entrance selection). The Flemish educational system has relatively open entrance at each curriculum level in secondary school, but a high level of internal (downward) curriculum mobility (cascade model’) as well. The ‘’not too high but not too low’’ level of entrance selection (trying to combine the best of two solutions) and the high level of curriculum mobility within schools and between tracks improve the matching of pupils to their educational attainment and achievement. This can improve efficient learning and thus leads to high scores. 

Conclusie: Some entrance selection by schools can be useful to strengthen their ambition and quality, which influence the performance of their pupils.

 Dronkers en Co toonden dus aan hoe het komt dat de Vlaamse leerlingen beter presteren dan zowel in landen met een gemeenschappelijke lagere cyclus en dan in landen met een scherpe selectie als Duitsland.

We bekijken nu even een andere studie van Dronkers: ‘In wiens voordeel werkt selectie aan het begin van het voortgezet onderwijs? Een nieuwe benadering van een oude vraag’. In deze studie komt de Nederlandse socioloog Jaap Dronkers eens te meer tot de conclusie dat een gedifferentieerde lagere cyclus beter is dan een gemeenschappelijke.

 De bijdrage over deze studie verscheen in Mens en Maatschappij, 90 (1): 5-24, 2015. Basisconclusie: ons onderzoek laat zien dat de conclusie van de OESO (2010: 4) dat onderwijsstelsels met weinig differentiatie (in lagere cyclus s.o.) beter functioneren dan stelsels met veel differentiatie misleidend is door het ontbreken van gegevens over vroege prestaties en curricula (ontbrekende variabelen) en door het niet betrekken of fout interpreteren van schoolkenmerken (onjuiste analyse). (Korthals vond overigens in haar recent onderzoek dat leerlingen op scholen die selecteren op eerdere prestaties beter presteerden, juist in gedifferentieerde onderwijsstelsels: zie punt 4). 

Dronkers: Dit betekent dus ook dat op empirische gronden het nut van grootschalige veranderingen in onderwijsstelsels (als invoering van comprehensief onderwijs) betwijfeld mag worden.

 Commentaar: dit betekent dus ook dat het Vlaams Masterplan voor de hervorming van het s.o. -gemeenschappelijke eerste graad e.d.- gebaseerd was op foute uitgangspunten. In Onderwijskrant kwamen we de voorbije 10 jaar op basis ook van andere studies tot dezelfde conclusies. Deze conclusie strookt ook met de ervaringswijsheid van de Vlaamse leerkrachten - en nog het meest van deze die destijds de gemeenschappelijke cyclus in het VSO meegemaakt hebben.

 In gedifferentieerde onderwijsstelsels (zoals het Nederlandse en Vlaamse) is sociale schoolsegregatie in het s.o. (minder arbeiderskinderen in aso)vooral een bijproduct van de selectie op grond van vroege prestaties (= prestaties eind lagere school) Het bestaan van sociale schoolsegregatie is dus geenszins een voldoende indicatie voor de conclusie van selectie in het s.o. (in onderwijsvormen) op basis van ouderlijk milieu (sociale afkomst) - zolas in PISA-studies vaak wordt beweerd. Omdat in cross-sectionale data als PISA geen vroege prestaties van de leerlingen bekend zijn, is het niet mogelijk om op basis van PISA rechtstreeks een onderscheid te maken tussen selectie op grond van vroege prestaties (start s.o.) of op grond van ouderlijk milieu. 

Korthals (2012, zie punt 4) maakt in een recente studie indirect wel dit onderscheid door scholen in PISA op te splitsen in scholen die selecteren op basis van eerdere prestaties (eind lager onderwijs) en scholen die selecteren op niet-academische gronden. Zij vond met dit onderscheid dat leerlingen op scholen die selecteren op eerdere prestaties beter presteerden, juist in gedifferentieerde onderwijsstelsels. De bevestiging van de eerste hypothese betekent ook steun aan haar cross-sectionale analyse met PISA data en een indirecte meting van selectie op prestaties. 

Dronkers en CO komen dus tot resultaten die haaks staan op deze van de PISA-OESO-studies van Hanusek en Wößmann – die o.a.  ten onrechte geen rekening hielden met de prestaties van de leerlingen eind lager onderwijs/begin secundair onderwijs. 

Nu de tweede hypothese bevestigd is, betekent dit dat prestaties op 15- jarige leeftijd geen gevolg zijn van het ouderlijk milieu van de leerlingen, sociale of intellectuele schoolsegregatie, maar  vooral van de leerresultaten aan de eind van het basisonderwijs en het gevolgde onderwijstype. Cross-nationale data als PISA meten het gevolgde curriculum en vroege prestaties niet of slecht, waardoor het lijkt dat verschillen in leerprestaties veroorzaakt worden door ouderlijk milieu of sociale schoolsegregatie. Dunne stelde in zijn studie van 2010 al vast dat in onderwijsstelsels met weinig differentiatie het intraschool effect van ouderlijk milieu groter is dan in gedifferentieerde onderwijsstelsels. Die vaststelling wordt door de bevestiging van onze derde hypothese ondersteund. 

De bevestiging van onze derde hypothese, betekent dat er in onderwijstypen waarin de selectie nog niet voltooid is (=met meer gemeenschappelijkheid) het effect van ouderlijk milieu op latere prestaties inderdaad groter is. Tegelijkertijd is het effect van vroege prestaties (begin s.o.) in alle enkelvoudige onderwijstypen (in alle onderwijsvormen) ongeveer even groot.

 De bevestiging van alle drie hypothesen betekent dat de uitkomsten van het drie-niveau model (systeem, school, leerling) een betere beschrijving geeft van de werking van de onderwijsstelsels dan het conventionele twee-niveau model (systeemleerling). Ook laat dit zien dat de sociale school- segregatie in hoofdzaak een bijproduct is van de selectie op vroege prestaties. Ons onderzoek toont ook aan dat de conclusie van de OESO (2010: 4) dat onderwijsstelsels met weinig differentiatie beter functioneren dan stelsels met veel differentiatie misleidend is - door het ontbreken van gegevens over vroege prestaties en curricula (ontbrekende variabelen) en door het niet betrekken of fout interpreteren van schoolkenmerken (onjuiste analyse). Dit verklaart dan ook waarom analyses die wel rekening houden met het belang van vroege prestaties bij de toelating voor scholen (Korthals, 2012) heel andere uitkomsten met betrekking tot onderwijsstelsels vinden (zie punt 4). Deze uitkomsten betekenen niet dat hiermee het debat volledig is afgesloten. Maar het betekent wel dat op empirische gronden het nut van grootschalige veranderingen in onderwijsstelsels (cf. Gemeenschappelijke eerste graad in Vlaams Masterplan) ten zeerste betwijfeld mag worden. 

Deze toetsing van het drie-niveau model met longitudinale data zonder ontbrekende variabelen betreft uitsluitend Nederland. Deze toetsing kan ook uitgevoerd worden in andere landen waarin middenscholen en meervoudige schooltypen (gedeeltelijk) zijn ingevoerd. Op dit moment zijn verschillende groepen onderzoekers (Esser & Relikowski; Dronkers & Skopek) bezig deze toetsing van het drieniveau model op longitudinale Duitse data uit te voeren. 

De eerste uitkomsten daarvan bevestigen deze studie met Nederlandse data. Wat betekent dit voor de vraag over selectie aan het begin van het voortgezet onderwijs? Gegeven de uitkomsten van deze analyse en het analyse model waarop het gebaseerd is, is het antwoord dat geen enkel onderwijsstelsel in het voordeel is van alle leerlingen ongeacht hun ouderlijk milieu en vroege prestaties. Vroege selectie is in elk geval in het voordeel van leerlingen met hoge vroege prestaties, ongeacht hun ouderlijk milieu. De CPN’er Markus Bakker (communistishe partij) had dus gelijk toen hij destijds in het debat over de contourennota de regering verweet dat zij “het gymnasium (aso) wou afschaffen op het moment dat arbeiderskinderen daar eindelijk naar toe konden” en daar sociale promotie konden maken. De VVD’ster Van Someren-Downer had gelijk met het verwijt dat de middenschool tot een socialistische eenheidsworst zou leiden, want de prestaties op meervoudige combinaties van onderwijstypen (zoals de middenschool) zijn lager dan op enkelvoudige onderwijstypen. 4 Selectie op basis van talent bij begin s.o. en minder heterogene klassen = goed voor de leerresultaten & PISA-scores.

 4.In “Nieuws Onderzoeksresultaten’ van 12 juni 2016 troffen we een voorstelling aan van recent onderzoek van Roxanne Korthals. We citeren. “Het indelen van leerlingen in verschillende onderwijsniveaus in de lagere cylus van het voortgezet onderwijs heeft een positief effect op de leerresultaten, mits de selectie plaatsvindt op basis van talent (leerresultaten eind lager onderwijs.) Dit blijkt uit onderzoek van Roxanne Korthals, die op 18 juni promoveerde aan de Universiteit Maastricht. 

Korthals baseerde haar studie op 185.000 leerlingen afkomstig uit 31 vergelijkbare landen binnen de PISA-studie 2009. In haar studie luidt de basisconclusie: “Prior performance can be an important proxy for student ability when students are to be places in tracks on ability. Therefore, schools can use entrance requirements on prior performance to help them decide student track placement.” Het is een steeds terugkerende discussie: leidt het indelen van leerlingen in (relatief) homogene onderwijsniveaus in het voortgezet onderwijs tot ongelijkheid? Zeker als de selectie van leerlingen vroeg plaatsvindt, zoals in Nederland, zou dat de ongelijkheid bevorderen, zo wordt vaak gedacht. Uit het onderzoek van Korthals blijkt echter dat het indelen van leerlingen een positieve invloed heeft op de leerresultaten, mits er geselecteerd wordt op talent. Dat betekent ook dat resultaten behaald op de basisschool bepalen op welke school een kind terechtkomt en niet bijvoorbeeld vooral zijn herkomst. 

Een tweede voorwaarde is dat een land meer dan drie onderwijsniveaus aanbiedt, zoals Nederland. Deze twee condities zorgen ervoor dat de klassen vrij homogeen zijn en dat kan positief uitwerken, aldus Korthals. 

Commentaar: ook in Vlaanderen zijn er in de eerste graad meerdere onderwijsniveaus. Zelf hebben we steeds gesteld dat er in onze eerste graad eerder nood is aan meer dan aan minder differentiatie. In die context stelden we meer differentiatie voor binnen de brede optie 'moderne wetenschappen' die door 50% van de leerlingen gekozen wordt. (In die zin staat eigenlijk ook de invoering in een aantal scholen van nieuwe opties in de eerste graad als STEM en CLIL haaks op de doelstellingen van het Masterplan. ) 

Korthals stelde tegelijk vast dat de invloed van het opleidingsniveau van de ouders op de PISA-scores minder direct/groot is in landen waar bij het begin van het voortgezet onderwijs geselecteerd wordt op basis van talent, zoals in Nederland. (NvdR: de correlatie met het opleidingsniveau van de ouders – een weerspiegeling ook van de cognitieve aanleg - is uiteraard altijd vrij hoog in landen die al lange tijd sociale doorstroming via het onderwijs kennen.) Soms zijn er twijfelgevallen: hoort deze leerling thuis op het havo, of toch op het vwo? 

Korthals’ onderzoek wijst uit dat deze twijfelgevallen beter af zijn als ze in een hoger onderwijsniveau worden geplaatst. Leerlingen die op het vwo worden geplaatst in plaats van op het havo scoren hoger op IQ en leesvaardigheden en zijn er meer van overtuigd dat ze hun diploma halen. Voor wiskunde en motivatie maakt het niet uit of deze leerlingen op het vwo of havo zitten.

Dat betekent niet dat alle leerlingen voor de zekerheid maar in een hogere schoolvorm moeten worden geplaatst. Het gaat echt om de leerlingen die op de grens van havo/vwo zitten. 

 In Vlaanderen is het niet erg dat een leerling aanvankelijk iets te hoog mikt, omdat er al na enkele maanden en zeker na 1 jaar soepele overgangen naar een passende onderwijsvorm mogelijk zijn.) De onderzoekster toont verder ook aan dat PISA-studies van Hanusek e.d. fout zijn omdat ze o.a. geen rekening houden met het prestatieniveau van de leerlingen bij de start van het s.o. Ook wij formuleren die kritiek al vele jaren in Onderwijskrant. 

R.A. Korthals, Tracking Students in Secondary Education: Consequences for Student Performance and Inequality. ROA, Maastricht University, 2015.

 5 Besluit Prof. Dronkers concludeerde: het Vlaams secundair onderwijs slaagt er wonderwel in om een grote mate van sociale gelijkheid (gelijke kansen) te combineren met een hoge effectiviteit dankzij zijn unieke, gedifferentieerde en stimulerende onderwijsstructuur. Dit bevestigt de ervaringswijsheid van de leerkrachten en directies en staat haaks op het Masterplan. In een volgende bijdrage doorprikken we nog eens de sprookjes over de superieure gemeenschappelijke 1ste graad in Finland. Vlaanderen en de Franstalige gemeenschap zitten in de top vijf van meest ongelijke onderwijssystemen in West-Europa en Scandinavië. Willen ze daar iets aan veranderen, dan moeten ze de liberale schoolmarkt inperken en leerlingen later een studierichting laten kiezen. Die aanbeveling geeft lerarenor...