Het Oordeel van Joen – Het leven van Jheronimus Bosch (Edmond Logger) 2015 

[Opus 10, Rosmalen, 2015, 211 blz.] 

Het Oordeel van Joen is één van de fictieteksten die in het Bosch-jaar 2016 of in de aanloop daarnaartoe verschenen. Het boek presenteert zichzelf niet als een échte biografische roman, want in het Voorwoord noteert de auteur: ‘Ik heb alles uit de periode 1400-1550 verzameld, wat relevant kon zijn. Dat waren talrijke artikelen en boeken. Door de vele puzzelstukken chronologisch te ordenen ontstond een verhaal. Een verhaal dat ik wilde uitwerken. Niet als een biografie, maar als iets daartussen’. De vraag is of dit wel zo’n gelukkige keuze is geweest, want moeten we deze tekst nu beschouwen als een poging tot biografie (waarbij van de auteur historische correctheid mag verwacht worden), of als een roman (waarbij de auteur rustig en lustig zijn eigen gangen kan gaan)? Nee, als ‘iets daartussen’. Tsja. 

Als roman mag dit boek in elk geval als mislukt worden beschouwd. Dat heeft men na drie hoofdstukken reeds door, en de volgende drieëntwintig hoofdstukken brengen daar geen verandering in. De reden hiervoor is dat narratologisch gezien de tekst niet leeft: het verhaal ontbeert compleet een dramatische ontwikkeling en dus ook dramatische spankracht. Het gegeven dat tussen de hoofdstukken vaak flinke sprongen in de tijd worden gemaakt (hoofdstuk 4 springt bijvoorbeeld plots van 1469 naar 1474, hoofdstuk 15 springt van 1488 naar 1493), doet aan de plot natuurlijk ook geen goed. Wat Plogger de lezer biedt, is een opeenvolging van weetjes uit de secundaire literatuur rond Bosch, waarbij noch sprake is van een opvallend fraaie stijl, noch van een interessante psychologische ontwikkeling van het hoofdpersonage. De enige ‘diepere’ thematiek die valt te ontwaren, is dat Joen van Aken, alias Jheronimus Bosch, regelmatig via zijn schilderijen en tekeningen zijn ‘oordeel’ wenst te geven over de mens en de wereld, waarbij (zoals te verwachten was) gewaarschuwd wordt voor de zonden en de ondeugden. Als roman maakt deze tekst dan ook een redelijk saaie indruk. Maar hij was dus ook niet helemaal écht bedoeld als een roman. 

Kan men Het Oordeel van Joen dan wellicht beter appreciëren als een (poging tot) biografie? Gedeeltelijk wel, want het is duidelijk dat de auteur veel rond Bosch gelezen heeft en heel wat dingen uit de secundaire literatuur in zijn boek verwerkt heeft. Fraaie voorbeeldjes daarvan zijn de tekst uit de Het Veld Heeft Ogen-tekening (‘het is eigen aan een miserabele geest om altijd uit te gaan van wat al bedacht is en nooit van wat nog bedacht moet worden’), die naar verluidt ontleend is aan de pseudo-Boethius-tekst Disciplina Scholarium (een weetje ontleend aan Paul Vandenbroeck) [pp. 24-25], en de bijenkorven onderaan een miniatuurpagina die Joen ziet bij een Utrechtse miniaturist en die symbolisch verwijzen naar de maagdelijke geboorte van Maria, omdat bijen verondersteld werden aseksueel te zijn (ontleend aan de leeseditie van mijn De vergeten beeldentaal van Jheronimus Bosch) [pp. 32-33]. 

Nochtans is het boek als biografie tegelijk in hoge mate onbetrouwbaar, want Logger voegt voortdurend dingen toe uit de eigen koker (hoe kan het ook anders in het geval van Bosch, over wiens leven we relatief weinig met zekerheid weten), en verder zijn de interpretaties van (details van) de schilderijen van Bosch, die in de tekst verwerkt worden, vaak in hoge mate aanvechtbaar of twijfelachtig. Opvallende voorbeelden van het eerste zijn Joens ontmoetingen met Erasmus en Filips de Schone. Een opvallend voorbeeld van het tweede is dat het middenpaneel van het Tuin der Lusten-drieluik voorgesteld wordt als een uitbeelding van hoe de wereld er had uitgezien zonder Zondeval [p. 126]. Dat Logger op pagina 134 Engelbrecht II van Nassau, de opdrachtgever van de Tuin, laat zeggen: ‘Misschien dat het drieluik ooit nog eens een lusthof of een tuin der lusten wordt genoemd’, is dan uiteraard een niet onaardig grapje, maar het kan niet verhullen dat Het Oordeel van Joen tussen twee stoelen in de as valt. Als roman is het een vrij zoutloos geval, en als biografie bevat het te veel speculatie en fantasie om ernstig genomen te worden. 

[explicit 19 augustus 2019]