Joe Speedboot (Tommy Wieringa) 2005

[Roman, De Bezige Bij, Amsterdam, 2005, 316 blz.]

De verteller in Joe Speedboot, Wieringa’s tweede roman (na Caesarion), is Fransje Hermans die als tiener in een rolstoel terechtkomt na een ongeval met een landbouwmachine (hij lag te slapen in het veld en werd gegrepen door de messen van een maaimachine). In het eerste deel van de roman (Penseel) bekijken we het reilen en zeilen in het doodgewone Oost-Nederlandse dorpje Lomark door de ogen van Fransje en leren zo onder meer Joe Speedboot kennen, een jongen die in het dorp komt wonen en nogal technisch is aangelegd (hij bouwt onder meer een vliegtuigje om vanuit de lucht de uit Zuid-Afrika ingeweken mevrouw Eilander, die naar verluidt naakt in haar tuin rondloopt, te kunnen bespieden). Een ander merkwaardig personage is Mahfouz Husseini, bijgenaamd Papa Afrika. Joe’s moeder, die weduwe is, ontmoet deze Egyptenaar tijdens een reis en brengt hem naar Nederland. Daar begint hij na een tijd een felouk te bouwen om er op de dag van de tewaterlating terug mee naar Afrika te varen. Fransje woont in het tuinhuisje van zijn ouders en doodt de tijd met het schrijven van dagboeken en het fabriceren van papierbriketten, die zijn vader dan verkoopt aan de dorpelingen. Deel 1 eindigt ermee dat Fransje ontdekt dat zijn vader de briketten helemaal niet verkoopt, maar ze opstapelt in zijn sloperijbedrijfje.

Dit eerste deel blijft een beetje aan de brokkelige en oppervlakkige kant: men heeft de indruk een dorpskroniek te lezen die weliswaar goed geschreven en vlot verteld is, maar ook niet meer dan dat. Het tweede deel (Zwaard) is echter veel sterker. Fransje, wiens enige goede arm uitzonderlijk ontwikkeld is door het voortduwen van de rolstoel, wordt door Joe aangespoord deel te nemen aan armworstelwedstrijden. Aanvankelijk kent ‘ Frans de Arm’ grote successen, tot op een dag tijdens een gevecht met een andere kampioen de arm breekt. Joe is ondertussen een relatie begonnen met PJ, de nimfomane dochter van mevrouw Eilander. Terwijl Joe deelneemt aan Parijs-Dakar (op zoek naar Papa Afrika) schenkt deze PJ haar seksuele gunsten ook aan Fransje. Uiteindelijk zal PJ huwen met een andere jongen uit het dorp, maar in het korte nawoord (En toen) vernemen we onder meer dat de gehuwde PJ (de hoer van de eeuw volgens haar vroegere schrijversvriendje) jaren later nog altijd seks heeft met Fransje. De geluidswal van de nieuw aangelegde E 981 heeft het dorpje ondertussen aan het zicht onttrrokken. ‘Maar daarachter zijn wij niet gestorven, noch zijn wij van gedaante veranderd. Wij zijn hier nog’ (laatste zinnen).

Behalve het soms wat gratuite karakter van het eerste deel zijn er in deze roman nog een paar dingen die mij storen of waar ik geen weg mee weet. Zo is er het voortdurende spelen met het getal 3, wat in het boek een opvallend motief vormt maar waarvan ik de diepere functie niet meteen ontwaar. Ook het constante refereren aan de samoeraiwijsheid van de legendarische Japanse zwaardvechter Miyamoto Musashi is iets waar ik niet veel mee heb. En ten slotte, minder belangrijk weliswaar, de coverfoto van Elspeth Diederix: we zien een jongeman met wuivende zwarte haardos en naakte schouders op de rug, terwijl hij op zijn linkerschouder een sinaasappel in evenwicht houdt. Beats me waar dit op slaat.

Daar staat tegenover dat de literariteit van deze roman bijzonder hoog is. Wieringa is niet alleen een vlotte verteller met een flitsende, lichtvoetige stijl, maar heeft ook heel veel taalgevoel en weet bijna op elke bladzijde fraaie zinnen, formuleringen, vergelijkingen, metaforen en woordspelingen te produceren die vaak niet zouden misstaan in een dichtbundel. Slechts één bescheiden voorbeeldje (wanneer Fransjes arm gebroken is en hij zichzelf niet kan behelpen op het toilet): ‘Alleen ma sta ik toe mijn gat af te vegen, ik duld nog altijd niemand anders achter mijn anus horribilis’ [p. 286].

De thematiek van het verhaal, die vooral in het tweede deel naar boven komt drijven, lijkt mij het (ook voor de lezer troostvolle) idee te zijn dat na een korte glorieperiode alles gedoemd is om te verdwijnen en tenonder te gaan en dat het goed is daarin te berusten. De eerste regels van het nawoord luiden: ‘We schrijven later, vele jaren later. Er is veel gebeurd en ik begrijp eindelijk de peilloze waarheid van de Alles-Wordt-Minder-Mannen op hun bank bij de rivier: alles is inderdaad minder geworden. Zelfs het verdriet daarover is minder. Je leert te leven met zulke vaststellingen als uitgebleekt gebeente’ [p. 311]. Die thematiek wordt voortdurend via kleine knipoogjes aangebracht: niet alleen via de Alles-Wordt-Minder-Mannen (de oude brompotten op hun dorpsbank die vinden dat vroeger alles beter was), maar ook via Joe’s ‘wet van het onherwinbare verlies’ [p. 250], en uiteraard via Joe zelf, de ‘verlosser zonder belofte’ die uiteindelijk geen vooruitgang, maar alleen beweging heeft gebracht [p. 292] en in feite gewoon maar Achiel Ratzinger blijkt te heten. ‘Uiteindelijk heten we allemaal Achiel’, merkt Fransje op [p. 302] en: ‘Hij heeft onze wereld betoverd maar na een regenbui spoelen de kleuren er gewoon weer af’ [p. 293]. Ook het verhaal van Papa Afrika en de papierbrikettenhistorie uit deel 1 passen mooi binnen deze thematiek.

Joe Speedboot is wellicht geen volmaakt meesterwerk, maar in elk geval wel een fraaie proeve van talentvol schrijverschap, dat een flinke dosis leesplezier oplevert en doet uitkijken naar meer.

Quotering: **** [explicit 3 januari 2010]