De Schaduwloper (Marcel Janssens) 1967

[Davidsfonds, Leuven, 1967, 257 blz.]

In 1967 publiceerde Marcel Janssens (toen nog assistent van professor Albert Westerlinck, later zelf prof aan de KU Leuven) dit boekje waarin de literaire kritiek (gaande van dagbladrecensies over essays tot academisch-wetenschappelijke studies) kritisch wordt bekeken. Met de ‘schaduwloper’ wordt natuurlijk de criticus bedoeld die onvermijdelijk gedoemd is altijd in de ‘schaduw’ te lopen van de scheppende kunstenaar wiens werk hij bespreekt. In Boekengids [jg. 45, nr. 5 (juni-juli 1967), pp. 236-237] werd dit werkje door Paul Hardy zeer vriendelijk bejegend: ‘Wij verheugen ons in de publikatie van dit werk (…) dat niet zozeer kan worden gekarakteriseerd als een vormend boek voor de gemiddelde lezer, wel echter als een tot grondiger studie uitnodigend essay ten gerieve van diegenen die reeds een degelijke vorming in verband met het literair fenomeen achter zich hebben’.

Wij behoren dus ongetwijfeld tot Janssens’ geïntendeerde publiek, want het is altijd interessant voor wie zelf regelmatig kritieken en recensies schrijft, om zich af en toe eens te bezinnen over zijn kritische activiteiten en niemand zal ontkennen dat vooral het schrijven van (kortere) recensies een delicate en niet altijd gemakkelijke bezigheid is. Het is ook vaak lastiger dan het schrijven van essays of diepergaande studies, omwille van het evaluatie-aspect: recensies spelen meestal korter op de bal (komen meestal sneller na de eigenlijke leesact tot stand) en het risico op uitschuivers is dan ook vele malen groter dan bij essays of studies, die over het algemeen pas later verschijnen, wanneer er al een soort communis opinio bestaat over de waarde van het onderwerp dat men behandelt.

Dat gezegd zijnde, gebiedt de eerlijkheid ons toch te bekennen dat we van De schaduwloper niet echt heel veel hebben bijgeleerd, en dat komt voornamelijk omdat dit boekje voor 90% bestaat uit Gelehrtenquatsch, iets wat Paul Hardy in 1967 propertjes onvermeld liet. Of Hardy en Janssens in 1967 bevriend waren met elkaar, weten we niet, maar in Janssens’ tekst hebben we toch enkele behartenswaardige dingen aangestreept, en één daarvan was het volgende (het gaat over het recenseren van het werk van bevriende personen): ‘Om de vriendschap met de collega’s niet te bederven, schrijft men al te gewillig conventionele galanterieën die het grote voordeel bieden dat ze vriend bij vriend houden, maar ook het nadeel dat ze enkel de waarde hebben van een gezelschapsbabbel in een coterie. In zulk gezelschap heet de kritiek dan muurbloem’ [p. 15-16]. Mooi geformuleerd toch en bovendien zeer waar. Dezelfde idee keert nog eens terug op pp. 186-187: ‘Er is veel persoonlijke moed toe nodig om in een zo delicate aangelegenheid als de kritische oordeelsuiting over het werk van tijdgenoten, die dan nog vrienden of bekenden of bekenden van relaties kunnen zijn, nooit eens gewild het gezicht te verliezen. R. Etiemble schreef dat oordelen in de kritiek niet altijd kan verlopen zonder onbeleefdheid en dat zich onthouden hier gelijkstaat met lafheid. Men kan wel vrijmoedig oordelen zonder onbeleefd te zijn of te kwetsen of te schelden, maar een criticus die zich respecteert, moet het lef hebben te zeggen wat hem op zijn groot hart ligt zonder al te veel diplomatische doekjes voor het bloeden’. En nog: ‘Een mossel heeft het gemakkelijk, die komt niet uit haar schelp’ [p. 188]. Of nog: ‘”Leven en laten leven” is de leus van zulke klieken en kapellen, en hun mentaliteit: “Nenn du mich Schiller, nenn ich dich Goethe’ [p. 188].

Zulke uit ons hart gegrepen passages komen net iets te weinig voor in Janssens’ tekst, al zou het overdreven zijn om te stellen dat er niets dan flauwekul in staat. De volgende citaten bewijzen het tegendeel…

- ‘De onvrede met de kritiek lijkt zich te concentreren rond twee polen: de doordeweekse journalistiek en de academisch-wetenschappelijke kritiek. De essayistische kritiek die tussen beide in staat, lijkt tussen de druppels door te lopen’ [p. 21].

- ‘Het heeft omzeggens tot de 18e eeuw geduurd eer de literaire kritiek de eigen vormen vond die wij op dit ogenblik kennen, nl. grondige studie, essay en recensie’ [p. 33].

- ‘De essayist is een schrijver en is als persoon geëngageerd in zijn dialoog met een werk of een dichter-persoonlijkheid. Een essayist heeft een ‘gezicht’ (een geleerd historicus heeft dikwijls alleen het gezicht van de stamvader van zijn methode; zijn leerlingen kunnen zijn werkwijze onpersoonlijk nabootsen: een essayist kan zijn leerlingen enkel de raad geven: volgt me niet na, wordt uzelf) [p. 39].

- ‘Ik houd meer van een recensent met een open ‘gezicht’ die zonder al te veel diplomatische draaierigheid zijn leeservaringen openlijk vertolkt, gesteld dat er een lijn steekt in zijn reacties, dan wel van iemand die rond de geit en de kool draait…’ [p. 45].

- Op pagina 46 citeert Janssens Ch. De Trooz: ‘Mieux vaut n’élever la voix qu’après de longs préliminaires muets d’attention, de réserve, de conscience’.

- ‘Kon de kritiek maar vrij genoeg zijn om meer zónder woorden te spreken in de plaats van met halve en dubbelzinnige! Een kritische rubriek kan ook representatief zijn door wat ze niet bespreekt’ [p. 49].

- ‘De criticus leert al doende zijn object en zijn taak kennen, al lezende op de meest verschillende terreinen en al schrijvende over zijn leeservaringen’ [p. 60].

- ‘De jongelieden echter die destijds zo goed Die Leiden des jungen Werthers meenden te verstaan dat zij, naar het ‘voorbeeld’ van de romanheld, zelfmoord pleegden, hadden het peil van de artistieke genieting van de geneutraliseerde esthetische realiteit niet bereikt’ [p. 68].

- Op pagina 111 gaat het over de hedonistische kritiek: ‘Kunst is hier geleider van emoties. Zij wordt waardevol geacht in zover zij een geschikt medium is om bij de toeschouwers bepaalde emotionele belevingen los te woelen. Kunst is hier aanleiding, stimulans geworden’.

- ‘De tol die de specialist van het afgesplitst aspectje betaalt aan zijn eenzijdigheid, wordt goedgemaakt door de hoge graad van betrouwbaarheid van zijn resultaten. De vrijwillige reductie van zijn ambities behoedt de criticus ook voor intuïtionistische of dilettanterige Schwärmerei en beveiligt hem anderzijds tegen ontmoediging. Daartegenover staat dat de microscopische kritiek van de specialist niet de stimulerende kracht heeft van een weidser schouwende, macroscopische visie. Een synthetiserend aangelegd temperament zal zich liever uitleven in gedurfde panoramische overzichten dan wel in verbijzonderende analyses onder de microscoop. Het meest frequent is nog de kritiek-op-halve-afstand: noch close, noch distant, maar een lectuur van het middentype halverwege de terrassen waar afstand en uitzicht juist voldoende zijn voor een essay of kroniek. Omgezet in de terminologie van de filmwereld zou men deze soorten van kritische benadering kunnen noemen: de close-up-kritiek of de specialistische, de travelling-kritiek of de macroscopisch-visionaire, en de kritiek van het Amerikaanse plan of die van de halve afstand’ [pp. 125-126].

- ‘Er zijn meesterwerken genoeg die, door de kritiek erkend en eendrachtig geprezen, haast niet van de grond geraken op de boekenmarkt’ [p. 129].

- ‘Hier weze nog aan toegevoegd dat waarderen niet betekent: een onderlinge rangorde van schrijvers en werken opstellen. (De criticus) kan dit rangverschil hoogstens vergelijkenderwijs suggereren. Hij zal het nooit kunnen bewijzen. Overigens, zulke ‘klassementen’ op grond van smaakoordelen en persoonlijke voorkeuren kunnen gerust gemist worden’ [p. 157].

- ‘De eerste en onontbeerlijkste kwaliteit van een criticus is, ook in de orde van belangrijkheid, zijn talent om de kunst van binnen uit mee te beleven, ze tijdens de leesact mee te herscheppen in een daad van ontmoeting of sym-pathie zonder aprioristische beperking’ [p. 165].

- ‘Literair-historische kennis van het verleden is ook onontbeerlijk, omdat deskundige kritiek ondenkbaar is zonder vergelijking. “La critique, par un certain côté, c’est l’art des comparaisons”, zegt Albert Thibaudet in zijn Réflexions sur la Critique’ [pp. 170-171].

- ‘De criticus leest tegelijkertijd op twee niveaus (…). Hij treedt binnen in het boek als artistiek fijngevoelige, gewillig de auteur volgend en “bejahend” tot in zijn dwaasheden; op dit niveau voelt de criticus het boek. Tegelijkertijd echter, nl. in dezelfde zelfvergeten act van sympathie en volgzaamheid, denkt hij ook het boek, d.w.z. reflecteert en reageert hij met al wat hij is en heeft als zelfbewuste persoonlijkheid. Het “vrouwelijk” gebaar van opnamebereidheid wordt in de leesact van een volwassen criticus vergezeld door een “mannelijk” gebaar van zelfaffirmatie tegenover de aangeboden waarden’ [p. 184].

- ‘Het voltooiende lezen van de criticus kàn in bepaalde gevallen – en terecht – méér in het werk “vinden” dan de kunstenaar er wetens en willens in heeft “gelegd”. De wonderbare grootheid en tevens het mysterie van het grote kunstwerk bestaat erin dat het in de symboliek der vormen méér kan suggereren dan de kunstenaar zich reëel bewust was in het creatieve moment. Het grote kunstwerk is niet “af” bij het neerschrijven van het laatste woord. Het roept om voleinding in de kritische act die in een nooit voltooide herbronning van het werk de totaliteit der intentionele mogelijkheden van het werk tracht te realiseren (en noodgedwongen ook te conceptualiseren)’ [pp. 228-229].

- ‘Het werk is uniek, maar als het in onze handen komt, zijn wij dadelijk bezig met het te situeren en zelfs het te “verklaren”, ook al vonden wij het anoniem in een woestijn’ [p. 230].

Amai, zal men zeggen, dat is toch allemaal geen Gelehrtenquatsch, interessant boekje toch! Als men het zo allemaal achter elkaar zet, is het inderdaad een heel lijstje, maar men vergete niet dat het een boek is van rond de 250 bladzijden en dat wij hier nu een korte bloemlezing samengesteld hebben van de (toegegeven: vaak ook nog aardig verwoorde) spitsvondigheden van Marcel Janssens. Daarnaast zit er toch ook heel wat ballast en bullshit in de verschillende hoofdstukjes, hoor. Je krijgt dan zinnen voorgeschoteld als de volgende: ‘De intuïtieve apperceptie van een kunstwerk kunnen wij totalitair noemen in deze zin dat zij verschillende kenmodi in zich verenigt op zo’n onafscheidbare wijze dat deze soort kennis niet zonder ontluistering in haar componenten kan verenkeld worden’ [p. 74]. Wat belieft er u? Nog eentje? ‘Literatuur is taal. Literatuur is de creatieve zingeving van het zijn in het woord; anders gezegd, literair creatief zijn, is het aanzijn geven aan zin en waarde in “georganiseerde” of “verdichte” gedaanten van het woord’ [p. 81]. Oké ja, op die fiets! Over het pedante gebruik van snobistische vaktermen als ‘factische werkelijkheid’ [p. 112] of ‘de wijsgerig-ratiocinerende kritiek’ [p. 113] zwijgen we dan nog.

Toch hebben we geen spijt dat we De schaduwloper gelezen hebben. Er stonden een aantal dingen in die we weliswaar meestal al wel wisten, maar die hier toch nog eens op een fraaie manier ge(her)formuleerd werden. We vragen ons wel af – het is niet de eerste keer – of er dit jaar op de hele wereld nog iemand anders dit boekje heeft vastgehouden én gelezen…

[explicit 20 november 2015]