LEVIATHAN (Andrey Zvyagintsev) (Rusland, 2014)

(141’)

Andrey Zvyagintsev, dat weten we na het bekijken van The Banishment en Elena (twee van zijn vorige films), is een regisseur die er niet altijd in slaagt op een optimale wijze te communiceren met zijn kijkerspubliek. In Leviathan is de plot nochtans eenvoudig en goed te volgen, ofschoon (of net doordat) het allemaal nogal traag op gang komt en het vertelritme erg gezapig is. Kolia woont met zijn vrouw Lilya en Roma (een zoontje uit zijn vorig huwelijk) in een zelfgebouwd huisje vlakbij de zee ergens in het noorden van Rusland. De plaatselijke (corrupte) burgemeester (Vadim) wil hem onteigenen om op de plek van het huis een commercieel centrum te bouwen, maar Kolia verzet zich hiertegen, langs juridische weg en met de hulp van jeugdvriend Dmitri, een advocaat uit Moskou. Kolia lijkt het pleit te zullen winnen omdat Dmitri bewijzen heeft van de corruptie van de burgemeester, maar alles valt in duigen als Lilya op overspel betrapt wordt met Dmitri. Als Dmitri dan ook nog eens afgedreigd wordt door de bende van de burgemeester, druipt hij af naar Moskou, Lilya pleegt zelfmoord door in zee te springen en Kolia, die valselijk beschuldigd wordt van moord op zijn vrouw, wordt veroordeeld tot een jarenlange gevangenisstraf. Het huis wordt afgebroken en het zoontje wordt opgevangen door vrienden van het gezin.

Waar wil Zvyagintsev met deze film naartoe? Volgens sommige bronnen is het een satire op het moderne Rusland, het Rusland van Poetin. Daar valt inderdaad het een en ander voor te zeggen. Bijvoorbeeld dat de corrupte burgemeester op een bepaald moment zodanig in beeld wordt gebracht in zijn kantoor, dat vanop een foto boven hem Poetin welwillend op hem neerkijkt. Bijvoorbeeld ook dat de burgemeester op het einde met zijn gezin een misviering bijwoont, waarbij het zoontje opvallend in beeld wordt gebracht en laat dat zoontje nu als twee druppels water lijken op Poetin als kleine jongen. De (orthodoxe) Kerk komt er trouwens ook niet goed uit, want de plaatselijke bisschop (of hoe heet dat bij de orthodoxen?) koekt overduidelijk samen met de plaatselijke machthebbers, ondanks zijn schone (en schijnheilige) preek op het einde. Is het daarom dat de lokale jongeren regelmatig samenhokken in een oud, vervallen kerkje? En verwijzen de beelden van verroeste en kapotte boten in het haventje naar het teloorgegane communisme?

Expliciete antwoorden krijgen we niet op deze vragen, maar de kritiek op de corrupte burgemeester is wel overduidelijk. Wordt dus op deze wijze het hele Russische machtsapparaat op de korrel genomen (ondanks het feit dat de film gemaakt werd met de steun van het Russische ministerie van cultuur)? Er zitten trouwens nog een aantal andere elementjes in de film waarbij de kijker aan zijn lot wordt overgelaten. Het overspel tussen Lilya en Dmitri komt compleet uit de lucht gevallen en wordt nergens verklaard. We kunnen alleen vermoeden dat Lilya niet zo gelukkig is in haar huwelijk, want zij wil weg uit dat huisje aan de zee en haar stiefzoon Roma doet erg nukkig tegenover haar. Verder kunnen we ook niet echt zeker zijn over die zelfmoord van Lilya, want die wordt niet in beeld gebracht: zij staat enkel op een nacht bovenop de kliffen terwijl in zee een walvis opduikt. Dat verhaal van die hamer waarmee zij vermoord zou zijn, zal wel een verzinsel van de burgermeesterkliek moeten voorstellen, dat mogen wij tenminste veronderstellen.

Regelmatig krijgen we de golven te zien die woest tegen de kust beuken. Op het strand ligt een reusachtig en indrukwekkend skelet van een walvis en er is dus ook die even opduikende walvis als Lilya op de kliffen staat. Deze dingen leveren de mooiste beelden van de film op en zij dragen ook een (geslaagde) onheilspellende sfeer in zich. De leviathan is het bekende zeemonster uit het bijbelboek Job, traditioneel geïnterpreteerd als een walvis en als een beeld van de duivel. Naar de leviathan en naar Job wordt verwezen door de priester waarmee Kolia een gesprek heeft na de verdwijning van Lilya. Het is niet zo vergezocht om in Kolia ook een soort Job te herkennen: hij wordt immers geteisterd door allerlei tegenslagen. En uit Zvyagintsevs vorige films hebben we onthouden dat hij niet terugschrikt voor een flinke dosis religieuze symboliek in zijn films. We herinneren ons nog dat Elena begon met enkele kraaien op een tak, hoogstwaarschijnlijk symbolen van de duivel. Moeten we in Leviathan dus ook de verwijzingen naar walvissen en naar de woeste zee interpreteren als duivelse symbolen die in laatste instantie refereren aan de dreiging van een corrupt regime, in casu dat van Poetin en het tegenwoordige Rusland? Honderd procent zeker is het niét, maar misschien moest Zvyagintsev wat op zijn tellen passen, gezien die ministeriële cultuursubsidies?

Een onverbiddelijk meesterwerk is Leviathan daarmee niet, al vond Kristien Hemmerechts hem bij de eindejaarsvraagjes in Humo de beste film van 2014. Doch wellicht had zij in 2014 slechts twee of drie films gezien. Vervelen doet deze prent echter evenmin en als laatavondfilm op vrijdag is hij uitstekend geschikt. Wat ons overigens opviel in deze film (maar wisten we dat niet al langer?): die Russen zuipen er nog niet naast, wodkagewijs. Zowel Kolya en zijn vrienden als de burgemeester lopen regelmatig half of volledig beschonken rond. Nazdarovia!

Quotering: ***½ (1ste visie: 27 oktober 2014 – Cartoon’s) (2de visie: 26 juni 2015 – dvd – bib Brecht)