SETA [Zijde] (Alessandro Baricco) 1997

[Er werd gebruikgemaakt van de Boektoppers-editie van deze novelle: Alessandro Baricco, Zijde, Van In, Wommelgem, 2014, 102 blz.]

De hoofdpersoon van deze ‘geschiedenis’, Hervé Joncour, woont in de jaren 1860-70 in het Franse dorpje Lavilledieu, is gehuwd met Hélène en koopt in Syrië en Egypte eitjes van zijderupsen aan voor de lokale zijde-industrie. Door een ziekte onder de zijderupsen is hij verplicht de eitjes in Japan te gaan halen, in het dorp van een zekere Hara Kei, en daar raakt hij danig onder de indruk van, zeg maar verliefd op, de gezelschapsdame van dit dorpshoofd. Zijn gevoelens worden blijkbaar beantwoord maar het komt tijdens de vier reizen naar Japan nooit tot een echt contact, al zorgt de mysterieuze, blijkbaar westerse dame er op een keer wel voor dat Hervé met een jonge vrouw naar bed kan gaan. Ook krijgt Hervé een Japans briefje in zijn handen gedrukt en wanneer hij dat laat vertalen door Madame Blanche, een Japanse bordeelhoudster in Nîmes, blijkt dat de boodschap luidt: ‘Kom terug, of ik ga dood’. De vierde keer dat Hervé naar Japan reist, is daar een burgeroorlog aan de gang en verliest hij definitief het contact met de mysterieuze dame. Een half jaar later ontvangt hij wel een Japanse brief, die afgestempeld is in Oostende. Als Hervé de brief weer laat vertalen door de bordeelmadame, blijkt het te gaan om een emotionele en tegelijk nauwkeurige beschrijving van de geslachtsdaad tussen Hervé en de briefschrijfster. Een tijd later sterft zijn vrouw Hélène. Als hij daarna nogmaals de ondertussen naar Parijs verhuisde Japanse bordeelmadame opzoekt, bevestigt deze Joncours vermoeden dat die laatste Japanse brief door zijn eigen vrouw werd geschreven en dat zij de brief heeft laten vertalen door Madame Blanche. Hervé slijt de rest van zijn dagen met het onderhouden van het park dat hij heeft laten aanleggen achter zijn huis, en overdenkt vaak ‘het onverklaarbare en vederlichte schouwspel (…) dat zijn leven was geweest’ [pp. 95 / 102].

Baricco laat het aan de lezer over om te bepalen waar hij precies met dit romantische, bijzonder gevoelige thema naartoe wil. Is het een verholen kritiek op de oude wijsheid dat het gras altijd groener is aan de andere kant van de heuvel, of een weemoedige meditatie over de onbereikbaarheid van het geluk? Weinig of geen lezers zullen eruit raken, want het verhaaltje bevat wat te veel haken en ogen, oppervlakkigheden en onwaarschijnlijkheden om een kunstig, afgerond geheel te vormen dat een onuitwisbare indruk nalaat. Als vingeroefening is dit verhaal zeker geslaagd, om van een meesterwerkje te kunnen spreken, bevat het te veel narratologische zwakheden.

Het is dan ook niet in de eerste plaats de inhoud van zijn novelle waarmee Baricco het hart van de lezer verovert, maar wel de vorm. Die vorm is in de eerste plaats op een bevreemdende wijze uiterst gesyncopeerd, waarmee wij bedoelen: beknopt, in stukjes gekapt, met weglating van allerhande onderdeeltjes. Dat blijkt niet alleen uit de opvallend korte hoofdstukjes, die soms eindigen terwijl zij net begonnen zijn, maar ook uit sommige passages. Wanneer Hervé op het einde van hoofdstuk 11 de eerste keer naar Japan vertrekt en afscheid neemt van zijn vrouw, lezen we: ‘Bij de poorten van Lavilledieu drukte hij zijn echtgenote Hélène tegen zich aan en zei eenvoudigweg: “Je hoeft nergens bang voor te zijn.” Ze was een lange vrouw, ze bewoog zich traag, ze had golvend zwart haar dat ze nooit op haar hoofd bijeenbond. Ze had een prachtige stem’ [p. 23]. Zulke bevreemdende observaties treft men vaker aan in de tekst. Als Hervé na de eerste Japan-reis terugkeert in zijn dorp luidt het: ‘Hij stond stil, dankte God, en ging te voet het dorp binnen, waarbij hij zijn stappen telde, zodat elk van hen een naam kreeg, en zodat hij ze nooit meer zou vergeten’ [p. 31]. Dat gesyncopeerde, in stukjes gekapte uit zich soms zelfs in de typografie, waarbij dan onderdeeltjes van een zin onder elkaar gezet worden: ‘Daardoor zag hij, / ten slotte, / plotseling, / hoe de hemel boven het paleis donker werd’ [p. 53].

Mooi geformuleerde zinnen, die nauwelijks onder een vertaling te lijden hebben, worden door Baricco regelmatig geserveerd. Enkele voorbeelden. ‘Op 4 september 1862 werd hij 33 jaar. Zijn leven regende voor zijn ogen omlaag, een rustig schouwspel’ [p. 32]. ‘Het leven krioelde zachtjes, het bewoog zich met sluwe traagheid, als een dier dat in zijn hol is opgespoord’ [p. 35]. ‘Madame Blanche verroerde geen vin. Ze hield haar lippen half gesloten, ze leken net de prehistorie van een glimlach’ [p. 46]. Of nog: ‘Hij was een gouden draad die recht in de inslag van een tapijt liep, geweven door een dwaas’ [p. 54]. Af en toe tovert Baricco zuiver poëtische passages uit zijn pen, zoals wanneer hij ontwerptekeningen maakt voor een volière in zijn park en hem gevraagd wordt waarvoor die dient: ‘Hervé Joncour hield zijn ogen strak op die tekeningen gericht. “Je stopt hem vol vogels, zo veel als je kunt, en dan, op een dag als je iets gelukkigs is overkomen, zet je hem wijd open en kijk je hoe ze wegvliegen”’ [p. 63]. Een enkele keer, en ook dat is alweer een compliment voor de auteur, doet zijn stijl kafkaïaans aan. Wanneer Hervé bijvoorbeeld tijdens een vakantie in Nice op een feestje met een hem onbekende heer praat: ‘”Ik moet u iets heel belangrijks mededelen, monsieur. We zijn allemaal walgelijk. We doen het allemaal fantastisch, en we zijn allemaal walgelijk.” De man kwam uit Dresden. Hij handelde in kalveren en verstond nauwelijks Frans. Hij barstte uit in een bulderend gelach en knikte herhaaldelijk met zijn hoofd van ja: het leek alsof hij niet meer zou ophouden’ [p. 65]. Pure Kafka!

Met zulk een manifestatie van schrijftalent valt de inhoudelijke kant van Zijde toch wat magertjes uit. Het gaat ook om een erg korte tekst. Baricco is ongetwijfeld een auteur die méér in zijn mars heeft dan dit beknopte, ofschoon intrigerende novelletje, en het is dan ook uitkijken naar werk van langere adem van zijn hand. Keuze genoeg, want Baricco heeft al meerdere romans op zijn naam staan. In 2007 werd Zijde overigens verfilmd door François Girard (titel: Silk).

Quotering: ***½ [explicit 15 mei 2015]