12 YEARS A SLAVE (Steve McQueen) (USA-UK, 2013)

(134’)

McQueens eerste film (Hunger) vonden wij een kanjer, zijn tweede (Shame) hebben we nog niet gezien maar staat op ons verlanglijstje. 12 years a slave, zijn derde, is de verfilming van het autobiografische boek van Solomon Northup uit 1853. Deze Afro-Amerikaan, die als vrije man in het noorden van de VS leefde, werd rond het midden van de negentiende eeuw ontvoerd en in het zuiden (Louisiana) als slaaf verkocht. Twaalf jaar lang ondervindt hij aan den lijve wat de blanke onderdrukking van de negerslaven op de katoenplantages betekent, tot hij dankzij de hulp van een Canadees opnieuw contact krijgt met het thuisfront en kan terugkeren naar zijn gezin.

Ondanks het feit dat vooral in het begin gebruik gemaakt wordt van een flashforward en van enkele korte flashbacks is de structuur van 12 years a slave eenvoudig (zwarte man wordt ontvoerd en als slaaf verkocht, maar het komt weer goed) en verloopt de rest van de film grotendeels chronologisch. Het is niet het soort film dat je drie keer moet bekijken alvorens je precies weet waar het over gaat, maar dat betekent helemaal niet dat het een oppervlakkig gevalletje is dat geen indruk op de kijker maakt, integendeel. Het scenario van John Ridley bevat wel degelijk de nodige functionele structuurlijnen en dat gaat van simpele verhaalelementjes (onder meer het twee keer in beeld brengen van Solomon die braambessen eet: het sap van die braambessen zal hij later gebruiken om inkt te maken) tot diepergravende kruisverwijzingen. Het zingen van de spiritual Roll Jordan roll op het einde, wat verwijst naar het luizige leven van de slaven en hun verlangen naar de dood (my soul will rise in heaven, Lord) grijpt bijvoorbeeld niet alleen terug op Patsey die aan Solomon vraagt om haar te doden, maar ook op de op de slavenboot gestorven slaaf in het begin die in het water wordt geworpen en wegdrijft achter het scheprad van de boot en van wie Solomons collega zegt dat hij dood beter af is dan zijzelf die nog leven.

Zuiver cinematografisch laat McQueen evenmin overweldigende dingen zien (12 years a slave is als dusdanig herkenbaar als een Hollywood-product), maar de fotografie en de montage getuigen constant van grote vakkundigheid en verraden regelmatig de hand van een meester. Een voorbeeld daarvan is het functionele gebruik van close-ups. Niet alleen van dieren en dingen (een rups, de in as veranderende brief die Solomon genoodzaakt is te verbranden), maar vooral ook van gezichten (zeer sterk is bijvoorbeeld de lang aangehouden close-up van Solomons gelaat vlak vóór de eindsequens, waarbij hij een tijdlang wanhopig wegstaart, vervolgens zijn ogen verwijtend naar de toeschouwer draait en dan opnieuw wegkijkt). Waarmee een tweede voorbeeld is gegeven van McQueens meesterschap: het lang aanhouden van bepaalde shots. Het meest opvallend hier is het moment in de film waarop Solomon opgehangen wordt en zich alleen kan redden door op zijn tenen te blijven staan in de modder, terwijl rondom hem het messcherpe getsjirp van de krekels weerklinkt en de andere slaven schijnbaar onbewogen verdergaan met hun activiteiten (in werkelijkheid omdat ze Solomon niet durven helpen, bevangen door terreur als ze zijn). Ook de sequens waarin Solomon door Master Epps gedwongen wordt om Patsey tot bloedens toe met de zweep te slaan, is zeer beklijvend.

Nochtans scoort 12 years a slave vooral op het cognitieve, morele en emotieve vlak. We leven intensief mee met de hoofdrolspeler en zijn verhaal (zowat alle acteurs en actrices zijn overigens uitstekend gecast en presteren op bijzonder hoog niveau), maken kennis met de tegenstelling tussen Noord en Zuid in de VS en raken meer en meer verontwaardigd over de gruwelijke en onmenselijke manier waarop slaven in de negentiende eeuw werden behandeld. We leven zelfs zodanig mee dat we ons nauwelijks de vraag stellen of àlle negentiende-eeuwse plantage-eigenaars zulke hypocrieten als Master Ford of zulke gestoorde smeerlappen als Master Epps waren, maar dat is niet de thematiek die door déze film wordt aangekaart. In een interview met Erik Stockman in Humo [nr. 3828, 14 januari 2014, pp. 134-139] stelt Michael Fassbender (Epps in de film): ‘Voor ons, mensen uit de eenentwintigste eeuw, valt het moeilijk te vatten dat de blanke Amerikanen tot dat soort gedrag in staat waren, maar in die tijd waren dat soort wreedheden de norm’. Wat die wreedheden natuurlijk niet minder verwerpelijk maakt, niet toen en niet nu. Gevraagd naar de rode draad in McQueens films antwoordt Fassbender (die in alle drie de McQueen-films meespeelde): ‘Opsluiting. Bobby sands uit Hunger zat in de cel, Brandon uit Shame zat in de gevangenis van zijn seksverslaving en Solomon is een slaaf. Telkens opnieuw vraagt Steve zich af wat zoiets doet met een man. En hoe het mogelijk is dat de ene mens de andere mens zoiets aandoet’. Steve McQueen (zelf een kleurling, met een vader uit Grenada en een moeder uit Trinidad) in datzelfde interview over zijn bedoelingen met 12 years a slave: ‘Wat ons, zwarten, bindt, is geen land of geen nationalisme, maar een industrie: de slavernij. Door toedoen van de slavernij, die een wereldwijde handelspraktijk was, zitten we een beetje overal; we zijn uitgestrooid over de hele wereld. En ik, Steve McQueen, ben één van die miljoenen zwarten die is voortgekomen uit die verstrooing. Ik ben toevallig geboren in Engeland, maar het land waar ik ter wereld ben gekomen, heeft geen enkel belang voor me. Nationalisme zegt me dan ook niets’.

Net als Lincoln, Django Unchained en The Butler is 12 years a slave een recente film die het thema van de slavernij in de VS behandelt. Lincoln en The Butler hebben we nog niet gezien, maar ofschoon het telkens om een totaal ander soort film gaat, zijn zowel Tarantino’s Django Unchained als 12 years a slave uitstekend. Zou deze golf van slavernijfilms er gekomen zijn doordat het presidentschap van Obama een boost heeft gegeven aan het zwarte bewustzijn, ook in Hollywood, zoals Chiwetel Ejiofor (Solomon in de film) in het interview met Stockman meent? Merkwaardig overigens dat we nog nooit van dat boek van Solomon Northup gehoord hadden. En ook merkwaardig: de echte Solomon Northup gaf na het verschijnen van zijn boek lezingen en hielp met het smokkelen van gevluchte slaven, maar naar verluidt verdween hij op een bepaald moment en niemand weet hoe het met hem afgelopen is.

Quotering: **** (1ste visie: 28 oktober 2014 – dvd – bib Brecht) (2de visie: 5 november 2014 – Kinepolis)