TSJIP (Willem Elsschot) 1934

[Roman, Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam, 1975 (15)]

Na de goede ontvangst van Kaas had Elsschot de smaak van het schrijven opnieuw te pakken want een jaar later is er alweer een nieuw boekje van hem op de markt. Tsjip begint met een Opdracht waarin Elsschot het schrijven van een boek vergelijkt met het maken van een reis naar een paradijs ‘waar een gouden vogel jubelt, véél hoger dan de leeuwerik’. Dit gaat echter ten koste van het gezin en het werk en daarom belooft hij dat dit de laatste maal zal zijn. Gelukkig voor ons heeft Elsschot die belofte niet gehouden. In 1936 werd Tsjip herdrukt en toen werd achteraan het opstel Achter de schermen toegevoegd waarin de auteur op de voor hem zeer typische wijze uitgebreid die Opdracht bijna zin voor zin analyseert. Nogmaals blijkt hier dat Elsschot ten zeerste begaan was met het communicatiegehalte van de taal en zeer veel belang hechtte aan het juiste woord en de correcte formulering. Je zou zoiets verwachten van iederéén die literatuur produceert, maar: niet dus.

Belangrijk in die analyse is de passage: ‘Ik heb vroeger gezegd dat men van in ’t begin het oog moet houden op het slotakkoord, waarvan iets door ’t hele verhaal geweven moet worden, als het leitmotief door een symfonie’ (Elsschot verwijst hier naar de inleiding die hij schreef bij Kaas). Dit principe wordt heel duidelijk ook toegepast in Tsjip, dat waarschijnlijk Elsschots meest autobiografische werk is en het verhaal brengt van het huwelijk van Frans Laarmans’ oudste dochter Adele met de Pool Bennek Maniewski. Adele en Bennek studeren beiden in Antwerpen en raken verloofd, maar na het eindexamen trekt Bennek weer naar Polen en blijft het gezin van Laarmans achter in onzekerheid omtrent de toekomst, ook al omdat de vader van Bennek per brief heeft laten weten niet van een relatie Bennek-Adele te willen weten. Die vader draait echter bij en er komt toch een huwelijk van, dat eerst in België (in beperkte kring) gesloten wordt, en dan in Polen. Het huwelijk voor de (Belgische) staat, ergens aan de Belgische kust, verloopt vlot, maar dan wil de atheïstisch opgevoede Adele toch ook in België voor de Kerk trouwen, wat door Laarmans met de Antwerpse parochiepastoor op één etmaal geregeld wordt (doopsel – instuderen van de christelijke dogma’s – biecht – huwelijk – vertrek naar Polen). Al snel wordt Adele in Polen zwanger en wordt er een zoontje geboren, Jan. En het is deze Jan Maniewski waar heel de tekst naartoe groeit, want het hoogtepunt van het boek is wanneer Laarmans zijn kleinzoon voor de eerste keer in de armen neemt en er de tuin mee inwandelt, alwaar de mussen hem op de bijnaam Tsjip brengen.

Het abstracte thema is niets anders dan de vitalistische opkikker die de grootvader ervaart dankzij zijn eerste kleinkind. Laarmans, die naar aanleiding van de brief van die Poolse vader in het begin nog noteerde: ‘In ieder geval schijnt hij geen lul te zijn zoals ikzelf’ [p. 25] en die door het huwelijk van zijn oudste dochter de aftakeling van zijn gezin ziet inzetten, wordt op het einde als het ware herboren en zijn leven krijgt opnieuw betekenis: ‘Halleluja! Mijn Verlosser is gekomen. Hij zal mij met mijzelf verzoenen en mij genezen van al mijn kwalen. Door hem zal ik wedervinden waar ik radeloos naar zoek in het zand’ [p. 81]. Tegelijk maken we één van de zeldzame momenten mee waarop Elsschot een maatschappijkritische toon aanslaat (enkele jaren later zou hij het in Het been opnieuw doen): ‘Langs de baan zal ik hem onderrichten: dat hij veel doen moet van wat ik heb nagelaten en veel nalaten van wat ik heb gedaan; dat hij de gevulde hand moet afstoten; dat hij niet bukken mag voor ’t geweld, juichen noch rouwen op bevel van de machthebbers. Dat hij moet opstappen met de verdrukte scharen om vorsten en groten tot brij te vertrappen. Ik zal met hem het lied der bevrijding aanheffen en zo bereiken wij samen het land waar die gouden vogel jubelt, véél hoger dan de leeuwerik’ [pp. 82-83]. Interessant is dat die zin over het vertrappen van vorsten en groten in de Duitse vertaling van 1936 werd weggelaten, omdat de Duitse vertaalster moeilijkheden vreesde met de Duitse overheid (Hitler dus). Toen Tsjip en het vervolg De leeuwentemmer tijdens de Duitse bezetting voor het eerst samen verschenen (in het Nederlands) werd het bewuste zinnetje nochtans niét weggelaten, zonder gevolgen.

Het lag dan ook helemaal niet in Elsschots bedoeling om wat of wie dan ook te provoceren (ook niet met die passage waarin de bevruchting van Maria door de H. Geest vergeleken wordt met Leda en de zwaan en waar de toen nog katholieke Marnix Gijsen en Gerard Walschap moeite mee hadden). ‘De verheerlijking van het alledaagsche. Ja, dat is het wel wat ik bedoeld heb in Tsjip’, schreef hij aan Jan Greshoff. Tsjip is een helder verwoorde, eenvoudige en ontroerende kleine roman die omwille van het nogal burgerlijke gegeven een stuk braver en ietwat meliger overkomt dan bijvoorbeeld Kaas of Lijmen, en vlak voor het verschijnen in 1934 schreef Elsschot dan ook aan diezelfde Greshoff: ‘Ik geloof dat Tsjip vooral in den smaak van de vrouwen zal vallen. Dat ondervond ik reeds bij Walschap en bij Gijsen. En nu weer bij Roelants. Zij worden, geloof ik, door hun vrouwen verplicht Tsjip de absolutie te geven’. Veel wordt echter goedgemaakt door die zeer herkenbare, voortdurend vol kleine geestigheden en cynische opmerkingen stekende stijl, die bij de lezer een sfeer van vertrouwenwekkende goedmoedigheid genereert. Wanneer Bennek naar Polen vertrokken is en het gezin verweesd achterblijft: ‘Enfin, Adele leeft. En dat is toch hoofdzaak’ [p. 36]. Of als Adele begint te wenen als zij op de piano aan het spelen is: ‘Toen ik het aan mijn vrouw vertelde begon die óók maar weer te huilen, alsof dat helpen kon’ [p. 42]. Of nog, als er dan eindelijk een brief uit Polen is gekomen en Laarmans’ vrouw hem voorleest: ‘Walter, Jan, Ida en ik staan in een halve kring om haar heen. Ida leest mee, bij wijze van controle, want wij willen niet verneukt worden’ [p. 73].

Net als Kaas werd Tsjip indertijd dan ook zeer positief ontvangen. Jan van Hattem noteert in zijn Elsschot-biografie: ‘Het merendeel van de recensies maakt duidelijk dat de recensenten het over een ding eens zijn. Als Willem Elsschot al geen groot schrijver was, dan vestigde hij zich met zijn Tsjip definitief onder de groten’ [Van Hattem 2004: 250].

Geraadpleegde lectuur

- Wam de Moor, “Willem Elsschot. Tsjip / De leeuwentemmer”, in: Lexicon van Literaire Werken, augustus 2002, pp. 1-13.

- Jan van Hattem, Willem Elsschot. Mythes bij het leven. Een biografie. Antwerpen-Amsterdam, 2004.

Quotering: ***½ [explicit 31 juli 2005]